بازخوانی نقش مناظر آیینی در هویت‌بخشی به شهرهای ایرانی

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری معماری منظر، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران

2 پژوهشگر دکتری معماری منظر، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران.

3 استادیار گروه معماری منظر، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

بیان مسأله: از دیرباز فضاهای آیینی نقش مهمی در شکل‌دهی به منظر شهرها و پایه‌های اعتقادی و فرهنگی جوامع بشری ایفا می‌کرده‌اند. به‌گونه‌ای که برخی از تاریخ‌دانان یکی از علل اصلی تشکیل شهر را معطوف به عملکرد آیینی و معنوی آن می‌دانند. فضاهای آیینی به واسطه تجربه مشارکت و هم‌حسی فضایی یکی از قوی‌ترین تجربه‌های فضای جمعی هستند که در فرهنگ ما ایرانیان با داشتن مناسبات نزدیک با عوامل طبیعی چون آب و درخت و بهره‌مندی از ماهیت جمعی و آیینی، کیفیت مثبت محیطی را برای تقویت تعاملات و روابط اجتماعی فراهم کرده و به تبع آن امکان شکل‌گیری ذهنیت واحد ساکنان از شهرشان را ایجادکرده‌اند. با آغاز دوران اسلامی مناظر آیینی به شیوه‌ای خاص در منظر شهرهای ایرانی تداوم یافته و زمینه‌ساز شکل‌گیری تحولاتی در کالبد شهرها، حیات اجتماعی‌شان، ادراکات شهروندان از آنها و به طور کلی هویت شهر ایرانی شدند.
هدف: هدف اصلی در پژوهش حاضر واکاوی چرایی و چگونگی تأثیر مناظر آیینی بر هویت شهرهای ایرانی، به واسطه ادغام محتوای شکلی (طبیعی) و ذهنی (اجتماعی) مشترک آنها است.
روش تحقیق: ابتدا به منظور تبیین چرایی و علت اثرگذاری مناظر آیینی، الگوی شکلی و معنایی مشترکِ طبیعت‌گرایانه و اجتماعی این مناظر مورد مطالعه قرار گرفته و اثرگذاری آنها بر هویت شهرها به صورت نقاط عطف اجتماعی و معنایی بررسی شد. سپس برای مشخص ساختن نحوه و چگونگی این تأثیرگذاری، مطابق با مفهوم سازمان فضایی شهر که مفهومی ذهنی و مبتنی بر ارتباطات دو جزء اصلی مرکزیت و کل‌های کوچک (محلات) است، حوزه اثرگذاری این مناظر بر هویت شهر در سه سطح مرکزیت شهر در شهرهای آیینی (کلان)، شبکه‌ای از مراکز محلات آیینی در سطح شهر (میانی) و مرکز محلات آیینیِ مستقل (خرد) مورد بررسی قرار گرفت.
نتیجه‌گیری: در بسیاری از شهرهای ایرانی، الگوی شکلی‌ مشابه مناظرآیینی، سبب توسعه شهر و محلات آن در اطراف آنها شده و سپس با دارا بودن مشخصه‎ها و آثار ذهنی مشترک ناشی از ماهیت آیینی، اجتماعی و معنایی‌شان نقش برجسته‌ای را در زمینه ادراک منظر توسط ساکنین در محلات و شهرها بر عهده گرفته‌اند و به بخشی از وجه ممیزه شکلی و ذهنی شهر تبدیل شده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Investigation into the Role of Ritual Landscapes in the Identity of Iranian Cities

نویسندگان [English]

  • Hamideh Abarghouei Fard 1
  • Parichehr Saboonchi 2
  • Ahmad Ali Farzin 3
1 Ph. D. caddidate, landscape architecture, faculty of fine arts, university of Tehran, Tehran, Iran
2 Ph. D. candidate, landscape architecture, faculty of fine arts, University of Tehran, Tehran, Iran
3 landscape architecture, faculty of fine arts, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

For centuries, ritual spaces have played an important role in shaping the cities landscapes and cultural foundations of human societies. Some historians believe that one of the main causes of the city’s formation is due to its ritual and spiritual performance. Thanks to the experience of spatial co-participation, ritual spaces are considered as the strongest collective space experiences in Iranian culture which have created positive environmental qualities for interactions and social relationships by having a close relationship with the natural factors such as the water and tree, and enjoying a collective and ritual nature; consequently, they have created the possibility of the formation of a single mindset in the inhabitants of different cities. Since the beginning of the Islamic era, ritual landscapes have continued in a particular way in the landscape and identity of Iranian cities.
The present study aimed to investigate the effects of ritual landscapes on the identity of Iranian cities through integrating their common form (natural) and subjective (social) content.
at first, the common pattern of their naturalistic and social meanings was investigated and then their impact on the identity of cities was studied as the social and semantic milestones. After that, considering the concept of the spatial organization of cities, the scope of the influence of these landscapes on the identity of cities was investigated at the three levels of the centrality of city in the ritual cities (macro), a network of ritual neighborhoods in the city center (middle), and the independent religious neighborhoods (micro).
similar pattern of ritual landscapes has caused the development of cities and their neighborhoods, and these common characteristics and effects due to their ritual, social, and semantic nature play a prominent role in the field of perception of the cities’ mental and conceptual aspect.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ritual landscape
  • Identity
  • Rite
  • Iranian city
  • Islamic city
  • Naturalism
ابن بطوطه. (1361). سفرنامه، ت : محمّد علی موحد، تهران : مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ج 1.
آتشین‌بار، محمد. (1388). تداوم هویت در منظر شهری، فصل‌نامه باغ نظر، 6 (12): 45-56.
اصطخری، ابواسحاق. (1368). مسالک و ممالک، تصحیح: ایرج افشار، تهران : علمی و فرهنگی.
اعتمادالسلطنه (صنیع الدوله)، محمدحسن خان. (1362). مطلع الشمس، تهران : فرهنگسرا.
پیربابایی، محمدتقی و سجادزاده، حسن. (1390). تعلق‌جمعی به مکان، تحقق سکونت اجتماعی در محله سنتی، فصل‌نامه باغ‌نظر، 8 (16): 17-28.
جوادی، شهره. (1392). بازخوانی روایت باستانی «آب و درخت» در دوران اسلامی ایران، فصل‌نامه هنر و تمدن شرق، 1(1): 43-50.
دانشپور، سیدعبدالهادی. (1383). درآمدی بر مفهوم و کارکرد هویت محیط انسان ساخت، باغ نظر، 1(1):59-70.
رضوانی، علیرضا. (1384). در جستجوی هویت شهری مشهد، تهران : وزارت مسکن و شهرسازی.
زندی، مرجانه. (1394). نقش باغ درون‌شهری در شکل‌گیری قرارگاه‌های رفتاری، نمونه موردی: شهر تهران. مجلة باغ نظر، 2(33): 117-128.
سلطانی، لیلا. (1388).  نقش نشانه‌ها در مدیریت منظر شهری، مجله منظر، 1(3): 74-75.
علیزاده، کتایون. نجیب کازرکار، نسرین. صارمی، حمیدرضا. (1394). آسیب ناشی از مداخلات کالبدی صورت گرفته در بافت قدیم مشهد. فصلنامه فقه و تاریخ تمدن، (44): 11-43.
فکوهی، ناصر. (1383).  انسان‌شناسی شهری، تهران : نی.
قصابیان، محمدرضا. (1377). تاریخ مشهد، مشهد : انصار.
کلانتری خلیل‌آباد، حسین؛ مبینی، حسین و حقی، مهدی. (1393).میزان انطباق ساختار اصلی شهر مشهد با تصویر ذهنی زائران، فصل‌نامه شهر ایرانی اسلامی، شماره 17: 35-43.
متولی حقیقی، یوسف. 1392، تاریخ معاصر مشهد، پژوهشی پیرامون تاریخ تحولات سیاسی- اجتماعی مشهد از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی، مشهد : انتشارات مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی.
منصوری، سیدامیر. (1386). دو دوره سازمان فضایی در شهر ایرانی: قبل و بعد از اسلام، مجلة باغ‌نظر، 2(7): 49-60
منصوری، سیدامیر. (1389). زیبایی‌شناسی ایرانی. نشست تخصصی زیباسازی و منظر شهری، سازمان زیباسازی شهر تهران.
منصوری، سیدامیر. (1392). منظر آیینی. مجلة منظر، 5 (24): 5
نجیب، نسرین و همکاران. (1394). بررسی سیر تحول ویژگی‌های کالبدی معماری و شهرسازی بافت قدیم مشهد، در دوران تیموری و صفوی، فصلنامه تخصصی فقه و تاریخ تمدن، (44) : 45-11.