اصطلاح ادبی یا واکنش رفتاری!؛ «انگشت‌گَزیدن» در ادبیات و نقاشی ایرانی

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری فلسفه هنر، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2 استادیارگروه فلسفه، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

3 استادیار گروه فلسفه، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

4 استادیار گروه فلسفه‌، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

بیان مسئله: هیجان تعجب، شرم و گناه از هیجان‌های بشری محسوب می‌شوند. عکس‌العمل‌های ناشی از این هیجان‌ها تابع مسائل زیست‌شناختی و فرهنگی است. با نگاهی به هنر و ادبیات ایران در بستر تاریخ، این طور به‌نظرمی‌رسد که یکی از واکنش‌های فرد متعجب و نادم، در فرهنگ ایران، «گَزیدن انگشت» بوده است؛ زیرا نمونه‌های بی‌شماری از آن را در متون، اشعار کهن و نگارگری ایران می‌توان دید. از آنجایی که این عکس‌العمل صرفاً در تاریخ فرهنگی ایران قابل مشاهده است آن را بایست متأثر از مسائل فرهنگی و مختص ایرانیان دانست. بررسی سیر تاریخی این اصطلاح این پرسش را پاسخ خواهد داد که «انگشت‌گَزیدن» چه تغییراتی در بستر زمان داشته و اصطلاحی صرفاً ادبی است یا واکنشی رفتاری محسوب می‌شود؟
هدف: سیر تاریخی «انگشت گزیدن» در ادبیات و نقاشی ایرانی و دستیابی به این نکته که اصطلاح مذکور از واکنش رفتاری ایرانیان اخذ شده است یا خیر.
روش تحقیق: به‌روش توصیفی- تاریخی و به‌صورت کتابخانه‌ای و اسنادی، اصطلاح «انگشت‌گزیدن» در ادبیات کهن فارسی و نگارگری ایران، مورد مطالعه قرارگرفت و سعی بر آن بوده از هر سده نمونه‌ای ادبی یا هنری مربوط با موضوع، انتخاب و مورد مطالعه قرارگیرد و در مقایسه با شرح حال سیاحان دربارة رفتار ایرانیان در موقعیت هیجانی دریابد که این اصطلاح یک کنایة ادبی یا واکنشی رفتاری است.
نتیجه‌گیری: «انگشت‌گزیدن» صرفاً یک اصطلاح ادبی است؛ زیرا هیچ‌کدام از سیاحانی که از ایران و فرهنگ ایرانیان در بستر تاریخ نوشته‌اند به این عکس‌العمل در رفتار آن‌ها اشاره نکرده‌اند. شاعر برای اغراق در کلام خود از این کنایه سود جسته و زیبایی این آرایه، آن را در تاریخ ادبیات ایران فراگیر کرده است. پیوستگی ادبیات و نقاشی ایران باعث‌ شده تا این اصطلاح به تصویر درآید و نمود عینی آن برای چندین قرن بدون تغییر موجود باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Literary Figure or a Behavioral Reaction!; A Review of ‌“angosht gazidan” in Iranian Literature and Painting

نویسندگان [English]

  • Ahmad Zare Abarghouei 1
  • Seyyed Abbas Zahabi 2
  • Malek Hosseini 3
  • Hadi Samadi 4
1 PhD in Philosophy of Art, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 Assistant Professor, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
3 Assistant Professor, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
4 Assistant Professor, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Problem statement: Surprise, shame and guilt are considered to be human emotions. Reactions to these emotions are subject to biological and cultural issues. Looking at the Iranian art and literature in the context of history, it seems that one of the reactions of amazed and regretful people in the Iranian culture has been ‌angosht gazidan, as it can be found numerously in ancient Iranian texts, ancient poetry, and painting. Since this reaction can only be seen in the cultural history of Iran, it should be attributed to the specific culture of Iranians.
Research objective: The objective of this research is to find the historical course of ‌angosht gazidan in Iranian literature and painting and examine whether this reaction has been derived from the behavioral reaction of Iranians.
Research method: This research applies the descriptive-historical method by reviewing library sources and documents to study the term ‌angosht gazidan in ancient Persian literature and painting. It is tried to select and study at least one literary and artistic sample related to the subject from each century. The sample will be compared to the biographies of travelers about the behavior of Iranians who visited Iran during these years in an emotional state to find out whether the gesture is a literary figure or a behavioral reaction.
Conclusion: ‌Angosht gazidan is merely a literary term. It has never had any real manifestation in the Iranian society. None of the travelers who wrote about Iran and Iranian culture in the context of history have mentioned this reaction in their behavior. The poet has benefited from this metonymy for exaggeration and its beauty. This has made it inclusive throughout the Iranian literature. The association between Iranian literature and painting has led to the depiction of this gesture and its objective presentation in the painting.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iranian literature
  • Iranian painting
  • Literary figure
  • Behavioral reaction
  • ‌Angosht gazidan
آقاپور، امیرحسین. (1381). کتاب‌های مصور چاپ سنگی در ایران. نامة انسان‌شناسی، 1 (2)، 199-204.
آلبوغبیش، عبدالله و آشتیانی عراقی، نرگس. (1397). پیوند ادبیات و نگارگری؛ خوانش تطبیقی لیلی و مجنون جامی و نگاره‌ای از مظفر علی. پژوهش‌های ادبیات تطبیقی، 6 (1)، 31-58.
ابن بطوطه. (1407ه.ق.). رحله ابن بطوطه. تحفة النّظار فی غرائب الأمصار و عجائب الأسفار. الجزء الاول و الثالث. رباط: مطبوعات أکادیمیه المملکه المغربیه.
ابن بطوطه. (1376). سفرنامه ابن بطوطه. ج 1 و 2. (ترجمۀ محمد علی موحد). تهران: آگه.
باربارو، جوزافا؛ کنتارینی، آمبروزیو؛ زنو، کاترینو؛ آنجوللو، جیووان ماریا و دالساندری، وینچنتو. (1349). سفرنامه‌های ونیزیان در ایران (ترجمة منوچهر امیری). تهران: خوارزمی.
بلر، شیلا و بلوم، جاناتان. (1381). هنر و معماری اسلامی (ترجمۀ یعقوب آژند). تهران: سمت.
بهار، محمدتقی. (1387). دیوان ملک‌الشعرای بهار. تهران: نگاه.
بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخاق. (1387). غزلیات بیدل دهلوی. ج 2. تصحیح: اکبر بهداروند. شیراز: نوید شیراز.
بی‌نا. (1354). کارنامة اردشیر بابکان (ترجمۀ بهرام فره‌وشی). تهران: دانشگاه تهران.
پاکباز، رویین. (1384). نقاشی ایران از دیرباز تا امروز. تهران: انتشارات زرین و سیمین.
پوپ، آرتور اپهام. (1378). سیر و صور نقاشی ایران (ترجمۀ یعقوب آژند). تهران: مولی.
پیز، آلن و پیس، باربارا. (1387). کتاب جامع ارتباطات غیر کلامی: (زبان بدن) (ترجمۀ فریبرز باغبان). مشهد: پژوهش توس.
پیز، آلن. (1395). زبان بدن: راهنمای تعبیر حرکات بدن (ترجمۀ سعیده لرپری زنگنه). تهران: جانان.
تاورنیه، ژان باتیست. (1369). سفرنامه تاورنیه (ترجمۀ ابوتراب نوری). تصحیح: حمید شیرانی. تهران: کتابخانه سنایی.
جامی، عبدالرحمن بن احمد. (1386). مثنوی هفت اورنگ. تصحیح: مرتضی مدرس گیلانی. تهران: اهورا.
حافظ، شمس‌الدین محمد. (1379). دیوان حافظ. به اهتمام احمد مجاهد. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
دلاواله، پیترو. (1380). سفرنامه (ترجمۀ محمود بهفروزی). تهران: قطره.
دهخدا، علی اکبر. (1377). لغت‌نامه دهخدا. ج 3. تهران: دانشگاه تهران.
رازی، نجم‌الدین. (1380). مرصادالعباد. به اهتمام محمد امین ریاحی. تهران: علمی و فرهنگی.
رستگار فسایی، منصور. (1379). فرهنگ نام‌های شاهنامه. ج 1. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
رودکی، ابوعبدالله جعفر محمد. (1379). دیوان رودکی. تهران: فرهنگ کاوش.
ریو، جان مارشال. (1389). انگیزش و هیجان (ترجمۀ یحیی سیدمحمدی). تهران: ویرایش.
ساوجی، سلمان. (1371). دیوان سلمان ساوجی. تصحیح: ابوالقاسم حالت. به‌کوشش احمد کرمی. تهران: ما.
صائب تبریزی، میرزا محمد علی. (1365). دیوان صائب تبریزی. ج 3. به کوشش محمد قهرمان. تهران: علمی و فرهنگی.
عکاشه، ثروت. (1380). نگارگری اسلامی (ترجمۀ غلام‌رضا تهامی). تهران: انتشارات سوره مهر.
علیمحمدی اردکانی، جواد. (1392). همگامی ادبیات و نقاشی قاجار. تهران: یساولی.
فرانکن، رابرت. (1384). انگیزش و هیجان (ترجمۀ حسن شمس اسفندآباد؛ غلامرضا محمودی و سوزان امامی‌پور). تهران: نشر نی.
فردوسی، ابوالقاسم. (1380). شاهنامه، متن کامل براساس نسخه چاپ مسکو. تهران: پیمان.
قاآنی، حبیب‌الله ابن محمدعلی. (1387). دیوان کامل حکیم قاآنی شیرازی. تصحیح: مجید شفق. تهران: سنایی.
قاسم‌زاده، سیدعلی؛ صفاری، محمدشفیع و علی‌نقی، حسین. (1397). تحلیل مفاهیم و کارکرد ارتباطات غیرکلامی در شاهنامه. مجله زبان و ادبیات فارسی، 26 (84)، 157-184.
قبادیانی مروزی، ابومعین حمیدالدین ناصربن‌خسرو. (1335). سفرنامه. به‌کوشش محمد دبیر سیاقی. تهران: زوار.
کتابی، احمد. (1383). دربارة فرهنگ فارسی عامیانه. نامة پارسی، 9 (3)، 164-188.
کن‌بای، شیلا. (1382). نقاشی ایرانی (ترجمۀ مهدی حسینی). تهران: دانشگاه هنر.
گرابر، اولگ. (1390). مروری بر نگارگری ایرانی (ترجمۀ مهرداد وحدتی دانشمند). تهران: فرهنگستان هنر.
لعل‌شاطری، مصطفی و ناظمیان‌فرد، علی. (1395). تصاویر منقوش یأجوج و مأجوج در اسکندرنامة خمسه نظامی و میزان همخوانی آن با روایات اسلامی و گزارش‌های تاریخی (مطالعه موردی عصر ناصری). پژوهش‌نامه تاریخ اسلام، 6 (24)، 97-121.
مارکوپولو. (1371). س‍ف‍رن‍ام‍ه‌ی‌ م‍ارک‍وپ‍ول‍و: ای‍ل‌ م‍ی‍س‍ل‍ی‍ون‍ه‌ (ترجمۀ منصور سجادی و آنجلا دی جوانی رومانو). تهران: بوعلی.
محتشم، علی‌بن‌احمد. (1387). دیوان محتشم کاشانی. تصحیح: اکبر بهداروند. تهران: نگاه.
منشی، ابوالمعالی نصرالله بن محمد بن عبدالحمید. (1389). شرح کلیله و دمنه، براساس نسخة مجتبی مینوی. شرح و توضیح: عفت کرباسی و محمدرضا برزگر خالقی. تهران: زوار.
میبدی، احمدبن‌محمد. (1371). کشف‌الاسرار و عده‌الابرار (معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری). ج 1 و 9. تهران: امیرکبیر.
نیکداراصل، محمدحسین و احمدیانی‌پی، محمدهادی. (1395). تحلیل ارتباطات غیرکلامی در بوستان سعدی. شعرپژوهی (بوستان ادب)، 8 (1)، 181-210.
وراوینی، سعدالدین. (1369). مرزبان‌نامه. به‌کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: صفی‌علیشاه.
هاتف اصفهانی. (1345). دیوان هاتف اصفهانی. تصحیح وحید دستگردی. تهران: ارمغان.
هاریس، پاول. (1374). حالات چهره در نوزادی (1). (ترجمۀ شروین شمالی). تربیت، 11 (6)، 17-22.
هاشمی‌نژاد، قاسم. (1386). جستجویی در بازیافتن منابع نمایش در ایران، کارواژه‌های پایه در نمایش حرکات و سکنات. گلستان هنر، 3 (8)، 7-21.
Bürki-Cohen, J. (2010). Technical challenges of upset recovery t raining: Simulating t he element of surprise. Proceedings of the AAIA Modeling and Simulation Technologies Conference.
Crivelli, C., Russell, J. A., Jarillo, S. & Fernández-Dols, J. M. (2016). The fear gasping face as a threat display in a Melanesian society. PNAS, 113 (44), 12403-12407.
Ferdowsi. (2011). The Shahnama of shah Tahmasp, the Persian book of Kings. Newhaven and London: Yale University Press.
Izard, C. E. (1991). Psychology of emotions. New York: Plenum.
Kohler, C. G., Turner, T., Stolar, N. M., Bilker, W. B., Brensinger C. M. & Gur, R. E. (2004). Differences in facial expressions of four universal emotions. Psychiatry Res, 128(3), 235-244.
Reisenzein, R., Meyer, W. U. & Schützwohl, A. (1996). Reactions to Surprising Events: A Paradigm for Emotion Research. Proceedings of the 9th conference of the International Society for Research on Emotions. Toronto. ISRE. 292-296.
Tangney, J. P. & Dearing, R. L. (2002). Shame and Guilt. 2nd edition. New York & London: The Guilford Press.