راهبرد برنامۀ عمرانی سوم (1341-1346) برای اشتغال مهاجران از روستاها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکترای تاریخ ایران اسلامی دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

هدف: راهبرد برنامۀ عمرانی سوم برای اشتغال مهاجران روستایی ازطریق سرمایه‌گذاری‌های صنعتی در شهرهای بزرگ معرفی و سبب ناکامی آن توضیح داده می‌شود.
روش/ رویکرد پژوهش: داده‌های این مقاله از مدارک آرشیوی و منابع کتابخانه‌ای گردآوری و تحلیل شده‌است.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: دَرپیِ اصلاحات ارضی در دهۀ 1340، مهاجرت روستاییان به شهرها به‌شکل اصلی مهاجرت در ایران تبدیل شد. با افزایش درآمد دولت از محل فروش نفت در این سال‌ها، برنامه‌های عمرانی به اهرم اصلی دولت برای سامان‌دادن به اقتصاد کشور تبدیل شدند. برنامۀ عمرانی سوم (1341-1346) هم‌زمان با اجرای اصلاحات ارضی اجرا شد. راهبرد برنامه عمرانی سوم دولت (1341-1346)، ایجاد فرصت‌های شغلی برای اضافه‌جمعیت روستایی و جذب آن‌ها در اقتصاد شهری بود. قرار بود این کار با سرمایه‌گذاری صنعتی بیشتر در شهرها انجام شود؛ ولی در این برنامه پیش‌بینی نشده بود که قسمت اعظم نیروی فعال جویای کار کارگران ساده و فاقد مهارت لازم برای کار در بخش صنعتی‌اند. درنتیجه این صنایع سرمایه‌بر که اساساً هم به مواد خام خارجی متکی بودند، در ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب کارآمد نبودند.
روند تشکیل سرمایۀ ثابت در صنایع ایران طی دهه‌های چهل و پنجاه شمسی نشان می‌دهد که راهبرد برنامۀ عمرانی سوم برای تأمین اشتغال مهاجران روستایی به تأسیس صنایع سرمایه‌بر در کشور انجامید. این صنایع ظرفیتی محدود در ایجاد اشتغال داشتند و نیازمند مهارت‌های تخصصی بودند که بیشترِ مهاجران روستایی آن دوره فاقد آن بودند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Iran’s 3rd Development Plan (1962-1968) and rural migrant employment

نویسنده [English]

  • mohammad javad abdollahi
PhD, History of Iran. University of Tehran, Tehran,. I. R. Iran
چکیده [English]

Purpose: The strategy adopted by the 3rd Development Plan for providing employment for rural migrants and its failure are discussed in this article.
Method and Research Design: Data for this paper is gathered from archival records and library resources.
Findings and Conclusion: Following the land reform of 1963, massive migration from rural areas to the cities became the main mode of internal migration in Iran. Benefiting from continuous increase in oil revenues, the 3rd national development plan invested heavily in industrial projects in order to provide employment for rural migrants who moved to large cities following the land reform. However, the success of the strategy was limited because of two reasons: 1) capital-intensive industries were not labor-intensive; 2) rural migrants lacked the skills required by such industries.

کلیدواژه‌ها [English]

  • development plan
  • Iran
  • internal migration
  • rural migrants
  • employment
  • industrialization
فهرست منابع
اسناد
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران (ساکما): 11482-220؛ 16858-220؛ 585-230؛ 72834-240؛ 22773-293؛ 27532-293؛ 32722-320.
اسناد چاپ‌شده
اسنادی از مهاجرت داخلی در ایران 1311-1357. (1390). (ایرج محمدی، کوشش‌گر). تهران: مرکز پژوهش، سنجش و اسناد ریاست جمهوری و خانۀ کتاب.
کتاب
آبراهامیان، یرواند. (1384). ایران بین دو انقلاب: درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی معاصر ایران. (احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی ولیلایی، مترجمان). تهران: نشر نی.
اشرف، احمد. (1359). موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران: دورۀ قاجاریه. تهران: انتشارات زمینه.
باری‌یر، جولیان. (1363). اقتصاد ایران 1279-1349. (مرکز تحقیقات تخصصی حسابداری و حسابرسی، مترجم). تهران: مؤسسۀ حسابرسی سازمان صنایع ملی و سازمان برنامه.
تودارو، مایکل. (1364). توسعۀ اقتصادی در جهان سوم. (غلام‌علی فرجادی، مترجم). تهران: سازمان برنامه‌وبودجه.
خزاعی، احمد. (1363). ویژگی‌های اشتغال صنعتی در ایران 1345-1355. تهران: انتشارات سازمان برنامه‌وبودجه.
خزاعی، احمد. (1364). منابع تولیدی و اشتغال صنعتی: علل استفادۀ اندک از منابع تولیدی در کارگاه‌های بزرگ صنعتی 1358-1360. تهران: انتشارات وزارت برنامه‌وبودجه.
زاهدی مازندرانی، محمدجواد و دیگران. (1364). نگرشی نو به مهاجرت داخلی در ایران. تهران: مرکز تحقیقات روستایی و اقتصاد کشاورزی.
سوداگر، محمدرضا. (1357). رشد روابط سرمایه‌داری در ایران (مرحلۀ انتقالی) 1304-1340. تهران: نشر پازند.
سوداگر، محمدرضا. (1369). رشد روابط سرمایه‌داری در ایران: مرحلۀ گسترش 1342-1357. تهران: انتشارات شعلۀ اندیشه.
طاهری، تقی. (1360). مسألۀ مهاجرت روستائی در ایران. بی‌جا: سازمان برنامه‌وبودجه.
فلور، ویلم. (1371). صنعتی‌شدن ایران و شورش شیخ احمد مدنی 1900-1925. (ابوالقاسم سری، مترجم). تهران: انتشارات توس.
کاتوزیان، محمدعلی (همایون). (1386). اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسلۀ پهلوی. (محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، مترجمان). تهران: نشر مرکز.
کارشناس، مسعود. (1382). نفت، دولت و صنعتی‌شدن در ایران. (علی‌اصغر سعیدی و یوسف حاجی عبدالوهاب، مترجمان). تهران: گام نو.
لیلاز، سعید. (1392). موج دوم، تجدد آمرانه در ایران: تاریخ برنامه‌های عمرانی سوم تا پنجم. تهران: نیلوفر.
مدنی قهفرخی، سعید. (1394). ضرورت مبارزه با پدیدۀ فقر و نابرابری در ایران. تهران: انتشارات آگاه.
هالیدی، فرد. (1358). دیکتاتوری و توسعۀ سرمایه‌داری در ایران. (فضل‌الله نیک‌آیین، مترجم). تهران: موسسۀ انتشارات امیرکبیر.
هیئت مرکزی امور اقتصادی. (1340). مقدمۀ برنامۀ سوم عمرانی. بی‌جا: سازمان برنامه.
Looney, Robert E. (1982). Economic origins of the Iranian Revolution. New York: Pergamon Press.
مقاله
گودرزی، محسن. (1370). «ویژگی‌ها و تحولات بازار کار ایران در سال‌های 1355-1365». مجلۀ اطلاعات سیاسی-اقتصادی، شمارۀ 43 و 44، صص 79-89.
محقق، ف. (1358). «علل و عوامل بیکاری در ایران». کتاب جمعه، سال اول. شمارۀ 21.
نظری، محسن. (1377). «مشخصه‌های تحول بازار نیروی کار در ایران در چهار دهۀ اخیر (1335-1375)؛ روندها و پیامدها». مجلۀ اطلاعات سیاسی-اقتصادی، شمارۀ 131 و 132، صص 158-171.
هانسن، جان. ر. (1354). «رشد و بنیان بخش صنعتی در ایران 1970-1960، اول نوامبر 1972 (با تجدیدنظر در 29 نوامبر 1972)». مجلۀ تحقیقات اقتصادی، شمارۀ 33 و 34.
Avramovic, Dragoslav. (1970). “Industrialization of Iran: the Records, the Problems and the Prospects”. Tahqiqat-e Eqteṣādi: Quarterly Journal of Economic Research, No 18.
مجموعه‌مقاله
اعتماد، گیتی. (1363). «مهاجرت در ایران در دهه‌های اخیر: 55-1335». چاپ‌شده در کتاب شهرنشینی در ایران. (فرخ حسامیان و دیگران). تهران: آگاه.
حسامیان، فرخ. (1363). «شهرنشینی مرحلۀ گذار». چاپ‌شده در کتاب شهرنشینی در ایران. (فرخ حسامیان و دیگران). تهران: آگاه.
عظیمی، حسین. (1361). «توزیع زمین و درآمد در آستانۀ اصلاحات ارضی». چاپ‌شده در کتاب مسائل ارضی و دهقانی. تهران: آگاه.
همایون‌پور، هرمز. (1361). «روستاهای ایران و انقلاب». چاپ‌شده در کتاب مسائل ارضی و دهقانی. تهران: آگاه.
گزارش‌ها و سالنامه‌ها
ادارۀ حساب‌های اقتصادی. (1360). حساب‌های ملی ایران 1338-1356. تهران: بانک مرکزی ایران.
ادارۀ کل آمار عمومی. (1340). گزارش خلاصۀ سرشماری عمومی کشور در سال 1335. تهران: وزارت کشور.
مرکز آمار ایران. (1346). سرشماری عمومی نفوس‌ومسکن 1345 (کل کشور). جلد صد و شصت و هشتم. تهران: سازمان برنامه.
مرکز آمار ایران. (1359). سرشماری عمومی نفوس‌ومسکن 1355 (کل کشور). تهران: سازمان برنامه‌وبودجه.
جزوه
امین‌زاده، فرخ. (1349). تحولات جمعیتی بخش‌های فعالیت اقتصادی در ایران. تهران: بخش جمعیت‌شناسی مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.