سبک شناسی و شاخصه های تزیینات مقرنس عصر ایلخانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیات علمی دانشگاه نیشابور، دانشیار باستان‌شناسی و هنر دوران اسلامی

چکیده

هرچند قدیمی‌ترین نمونه‌های تزیینات مقرنس از قرن چهار هجری به بعد در ساختمانها بکار می‌رفته، اما از قرن پنج هجری رواج یافته و بطور خاص طی قرون میانی اسلامی کاربرد آن به اوج رسیده است. دورة ایلخانی باتوجه به ویژگیهای خاص خود ازجمله ورود رسمیِ ‌بسیاری از عناصر هنر خاور دور که تا پیش از آن بدان صورت در هنر اسلامی ایران تجربه نشده بود، در عرصة تزیینات مقرنس نیز حائز اهمیت خاصی است؛ بطوریکه در اثر توسعة فنی و تزیینی از پیشرفتهای بسیار زیادی در زمینة طراحی و اجرای مقرنس برخوردار شد. تحقیق حاضر به بررسی برخی از نوآوریهای فرمی، فنی و بخصوص نقشی تزیینات مقرنسِ دورة ایلخانی در چهار بنای شاخص مقرنسکاری شده این دوره شامل مسجد جامع ورامین، مسجد جامع اُشترجان، مجموعة شیخ عبدالصمد نطنز و مجموعة بایزید بسطامی می‌پردازد. بنابر یافته‌های تحقیق؛ نقوش تزیینات مقرنسِ دورة ایلخانی در بناهای مورد مطالعه به احتمال قوی با تاثیر از هنر خاور دور بخصوص در زمینة طبیعت گرایی(نقوش پروانه ای، تار عنکبوتی...) و نیز کاربرد بخشهایی از عناصر یا نقوش چینی(مانند اژدها) متناسب با هنر اسلامی ساخته شده است. به عبارت دیگر تزیین گرانِ مقرنسهای عهد ایلخانی به جای تقلید کامل از نقوش و عناصر هنر چینی که بعضا کاربرد آن در تزیین ابنیة اسلامی کراهت داشت، با روشی مبتکرانه، فقط بخشهایی خاص از الگوهای هنری چین را با در نظر داشتن کامل روح هنر اسلامی و با تکیه بر عناصر ترکیبی گیاهی و هندسی بکار بردند و زمینه را برای خلق نقوش اسلیمی و ختاییِ پیشرفتة ادوار بعدی فراهم آوردند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Stylistics and features of Ilkhanid Muqarnas decoratiions

نویسنده [English]

  • Hashem Hosseini
Faculty member of Neyshabur University, Associate Professor of Islamic Art and Archeology
چکیده [English]

Ilkhanid period is particularly important in the history of Muqarnas decoration, because of its unique features and the formal arrival of plenty of Far East art components that were not previously experienced in the Iranian Islamic art,. Muqarnas decoration drastically developed during this period as innovative technical and decorative methods appeared. This paper studies some innovations of Ilkhanid Muqarnas decoration in four typical Ilkhanid buildings including Jami Mosque of Oshtorjan Jami Mosque of varamin ،Sheikh Abdossamad complex in Natanz and Bayazid complex in Bastam. Towards this end, the study has attempted to examine the traits and inspirational resources of Muqarnas designs during this special period. The findings of the study show that Ilkhanid Muqarnas designs have been made under the influence of china’s art specially in cases of naturalism (butterfly and Spider web designs) and application components of china’s designs (as dragon). Amongst the most prominent decorative motifs that were common with the impact of Chinese art in the Ilkhanid era is dragon that is often displayed on pieces of colored tiles in non-religious buildings. As a rule, the use of animal motifs in religious buildings such as mosques and tombs regarding to the prohibition of the use of these designs was impossible, thus Iranian artists used those types of designs that matches with the spirit of Islamic Art. Plant motifs influenced by the movements of the dragon can be considered as the pioneers of new Islamic arabesques in the field. In other words, Iranian Muslim artists of Ilkhanid period have been able to bridge between the designs of Islamic architectural decorations and decorative motifs of Chinese arts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic architecture
  • Muqarnas decoration
  • Chinese art
  • Ilkhanid period
  • کتاب­ها:

    • بیانی، شیرین(1371)، دین و دولت در ایران عهد مغول، ج 2، انتشارات مرکز نشر دانشگاهی، تهران
      • بینیون و دیگران(1378)، سیر تاریخ نقاشی ایرانی، ترجمة محمد ایرانمنش، انتشارات امیرکبیر، تهران
      • پیرنیا، محمد کریم(1383)، سبک شناسی معماری ایرانی، نشر معمار، تهران
      • تریگیر، مری، هنر چین(1383)، ترجمة فرزانه طاهری، انتشارات فرهنگستان هنر، تهران
      • دیماند، موریس اسون(1383)، راهنمای صنایع اسلامی، ترجمة عبدالله فریار، انتشارات علمی‌و فرهنگی، تهران
        • شرودر و دیگران(1377)، دوازده رخ، ترجمه یعقوب آژند، انتشارات مولی، تهران
        • کامبخش فرد، سیف الله(1383)، سفال و سفالگری در ایران (از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر)، انتشارات ققنوس، تهران
        • کریستی، آنتونی(۱۳۷۳)، اساطیرچین، ترجمه باجلان فرخی، انتشارات اساطیر، تهران
        • کیانی، محمد یوسف(1374)، تاریخ هنر معماری ایران در دورة اسلامی، انتشارات سمت، تهران
        • گدار، آندره و گدار(1375)، یدا و سیرو، ماکسیم و دیگران، آثار ایران، ترجمة ابوالحسن سروقد مقدم، نشر آستان قدس رضوی، مشهد
        • محمد حسن، زکی(1384)، چین و هنرهای اسلامی، ترجمة غلامرضا تهامی، انتشارات فرهنگستان هنر، تهران
        • مشکوتی‌، نصرالله(۱۳۴۹)‌، فهرست‌ بناهای‌ تاریخی‌ و اماکن‌ باستانی‌ ایران‌، تهران‌
        • ملازاده، کاظم و محمدی، مریم(1379)، بناهای عام المنفعه، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی(سوره)، تهران.
        • نفیسی، نوشین‌دخت(1384)، حضور طبیعت در چینی‌های آبی- سفید آستانة شیخ‌صفی‌الدین‌اردبیلی، انتشارات فرهنگستان هنر، تهران
        • ویلبر، دونالد(1346)، معماری اسلامی ایران دردوره ایلخانان، ترجمة عبدالله فریار، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران
        • ویلسون، اوا(1377)، طرحهای اسلامی، ترجمة محمد رضا ریاضی، انتشارات سمت، تهران
        • هال، جیمز(1380)، فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمة رقیه بهزادی، انتشارات فرهنگ معاصر، تهران

     

    مقالات:

    • آژند، یعقوب(1380)، تاثیر عناصر و نقشمایه های چینی در هنر ایران، مجلة هنرهای زیبا، دانشکدة هنرهای زیبای دانشگاه تهران، شمارة 9، صص 29-21
    • بصیرت قهفرخی، مرضیه و خلیلی پور، اکرم و طاووسی، محمود(1392)، بررسی مقرنس کاری دوره صفویه با تکیه بر بناهای شهر اصفهان، فصلنامه نقش مایه، شماره 15، تابستان، ص 14-7.
    • زمانی، عباس(1350)، مقرنس تزئینی در آثار تاریخی اسلامی ایران، مجلة هنر و مردم، دوره 9، ش 102 و 103، صص 25- 8
    • لاله، هایده(1387)، تجلی قرآن در معماری اسلامی مسجد جامع اشترجان، مؤسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان، قم
    • مهدی نژاد مقدم، لاله(1388)، نقوش مقرنسهای ایوانایلخانی در مجموعةبسطام، مجلة کتاب ماه‌هنر، مرداد ماه، صص 88-84.

     

     

     

    منابع انگلیسی:

     

    • Bloom, Jonathan. ( 1988), The Introduction of the Muqarnas into Egypt, Journal of Muqarnas, vol. 5
      • Hamekasi. Samavati. F.F & Nasri. A. (2011), Interactive Modeling of Muqarnas, Computational Aesthetics in Graphics, Visualization, and Imaging.
      • Kadoi, Yuka. (2009), Islamic Chinoiserie: The Art of Mongol Iran, Edinburgh University Press Ltd
      • Notkin, I. I. (1995), Decoding Sixteenth-Century Muqarnas Drawings, Journal of Muqarnas, , vol. 12
        • Tabbaa, Yasser. (1985), The Muqarnas Dome: Its Origin and Meaning, Journal of Muqarnas, vol. 3
        • Watson, Oliver. (1985), Persian lusterware, London; Boston: Faber and Faber

     

    منابع تصاویر:

    به جز تصویر شماره یک، کلیه تصاویر توسط شخص نگارنده تهیه شده است.