واکاوی رویکردهای فقهی به اعتبار جنسیت در شهادت
محورهای موضوعی : حقوق خصوصی
سهیلا رستمی
1
(استادیار گروه فقه شافعی، دانشگاه کردستان، سنندج، ایران)
مهرانگیز روستایی
2
(استادیار گروه حقوق، دانشگاه ملایر، ملایر، ایران)
کلید واژه: شهادت, جنسیت, فقه اسلامی, رویکرد سنتی, رویکرد تاریخ‌مند,
چکیده مقاله :
اعتبار شهادت زن در فقه اسلامی از دیرباز تاکنون همواره عرصه‌ی مباحث متعددی در این حوزه بوده است. با این‌حال قدمت موضوع، مانع از تازگی پرداختن به انتقادات مطرح در این قلمرو و واکاوی نگرش‌های مختلف پیرامون این موضوع، با هدف نزدیک‌ترشدن به نظر شارع نخواهد بود. در این زمینه دو رویکرد قابل طرح است. نخست؛ رویکرد جنسیت محور که با استناد به برخی دلایل نقلی و عقلی، معتقد به تنصیف ارزش شهادت زن می‌باشد. در مقابل، رویکرد دوم، در بستری تاریخ‌مند، از طریق بازتفسیر مواضع اتخاذ شده در رویکرد سنتی و واکاوی دلایل استنادی آن، به تعدیل نگرش‌هایی می‌پردازد که می‌تواند منشأ سوءفهم‌های احتمالی شود و با توجه به اقتضائات زمانی و مکانی و نواندیشی‌های فقهی ـ حقوقی امکان گذر از رویکرد سنتی را فراهم کرده و زمینه‌ساز اتخاذ رویکردی نو در زمینه موضوع شهادت زن می‌شود. رویکرد اخیر، با اعتباربخشی به شهادت زن آن‌را به عنوان موضوعی خرد در جریان پویایی فقه اسلامی می‌داند که خاصیت همگامی با تحولات زمانی و مکانی را در خود می‌بیند.
The credibility of women’s testimony in Islamic jurisprudence has been controversial. Although it is not a new subject and it has been proposed for a long time but this cannot avoid us not to address the new comments on this issue and not to consider different attitudes toward it in order to understand legislator’s opinion better. Two approaches can be proposed in this field. First, gender-based approach which treats a woman’s testimony as half of a man’s based on rational and narrative reasons. On the other hand, the second approach, in the historical context, attempts to adjust the attitudes which can be the cause of misunderstandings, through reinterpretation of situations in traditional approach and the analysis of citation reasons and provide the possibility to bypass the traditional approach based on time and space requirements and juridical-legal modernity in order to pave the way for a modern approach towards women’s testimony. The latter approach through accreditation to women’s testimony, assumes women’s testimony as a small issue in dynamism of Islamic jurisprudence, so that it can keep pace with time and space changes.
قرآن کریم.
2. ابن براج، عبدالعزیز، (1406)، المهذّب، مؤسسه النشر الإسلامی، قم.
3. إبن حزم الأندلسی، ابو محمّد، ( 1408)، المحلی، تحقیق: عبدالغفار سلیمان البنداری، دار الفکر، لبنان.
4. ابن درید، ابوبکر، ( 1987)، جمهره اللغه، تحقیق: رمزی منیر بعلبکی، دار العلم للملایین، بیروت.
5. ابن سیده، ابوالحسن، (1421)، المحکم و المحیط الأعظم، تحقیق: عبدالحمید هنداوی، دار الأرقم بن ابی الأرقم، بیروت.
6. إبن عربی مالکی، محمد بن عبداللّه، (بیتا)، أَحکام القرآن، تحقیق: شیخ علی محمد البجاوی، مطبعه عیسی حلبی، مصر.
7. ابن فارس، احمد بن زکریاء، (1399)، معجم مقاییس اللغه، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، دار الفکر، بیروت.
8. إبن قدامه، موفق الدین أبو محمد، (1405)، المغنی، دار الفکر، بیروت.
9. إبن قیم جوزیه، أبوعبداللّه، (1968)، أعلام الموقعین عن رب العالمین، تحقیق: طه عبدالروؤف سعد، دار الجیل، بیروت.
10. إبن قیم جوزیه، أبوعبد، (بیتا)، الطرق الحکمیه فی السیاسه الشرعیه، تحقیق: عبدالرحمن الوکیل، دار الکتب الحدیثه، مصر.
11. إبن کثیر، عمادالدین، (1963)، تفسیر القرآن العظیم، عیسی الباجی الحلبی، مصر.
12. إبن منظور، جمالالدین، (1955)، لسان العرب، دارصادر، بیروت.
13. ابوشقه، عبدالحلیم محمد، (1422)، تحریر المرأه فی عصر الرساله، دار القلم، قاهره.
14. ابراهیمی، محمود، (1383)، حقوق زن در اسلام، نشراحسان، تهران.
15. احمد مختار، عبدالحمید عمر، (1429)، معجم اللغه العربیه المعاصره. عالم الکتب، ریاض.
16. ایازی، سید محمّد علی، (1380)، فقه پژوهی قرآنی، بوستان کتاب، قم، چاپ اول.
17. ایازی، سید محمد علی، (1386)، ملاکات احکام و شیوه‌های استکشاف آن، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ اول.
18. ایازی، سید محمّدعلی، (1374)، تأثیر زمان و مکان در فهم قرآن، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، تهران.
19. بجیرمی، سلیمان بن عمر، (بیتا)، حاشیه البجیرمی على شرح منهج الطلاب، مکتبه الاسلامیه، ترکیه.
20. بخاری، محمد بن إسماعیل أبو عبدالله، (1407)، صحیح البخاری، دار ابن کثیر، بیروت.
21. بیضاوی، ناصر الدین، (1988)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل{تفسیر}، دار الکتب العلمیه، بیروت.
22. پارسا، فروغ، (1381)، مباحثی در حقوق زوجه بنابر فقه امامیه و مذاهب چهارگانه اهل سنت، مجله علوم انسانی، دانشگاه الزهراء، شماره 41.
23. تفضلی، احمد، (1354)، مینوی خرد، بنیاد فرهنگ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران.
24. جصاص، أبو بکر، (1325)، أحکام القرآن، المطبعه البهیه المصریه و طبع الاوقاف المصریه.
25. جوادی آملی، عبدالله، (1369)، زن در آیینه جمال و جلال، مرکز نشر فرهنگی رجا، تهران، چاپ اول.
26. جوهری، ابونصر اسماعیل بن حماد، (1407)، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، تحقیق: احمد عبدالغفور عطار، دارالعلم للملایین، بیروت.
27. حرعاملی، محمد بن حسن، (1299)، وسائل الشیعه الی تحصیل مقاصد الشریعه، مکتبه الاسلامیه، تهران.
28. حسینی عاملی، سیدمحمد جواد، (1226)، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه للفقیه، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
29. حسینى نژاد، حسینقلى، (1380)، ادله اثبات دعوی، انتشارات دانش نگار، تهران.
30. حکیم‌پور، محمد، (1384)، حقوق زن در کشاکش سنت و تجدد، نغمه نواندیش، تهران.
31. حلی(محقّق)، جعفر بن حسن، (1372)، شرایع اسلام فی مسائل الحلال و الحرام. تحقیق: ابوالقاسم ابن احمد، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ پنجم.
32. حلی، جمال الدین، (1412)، البارع فی شرح المختصر النافع، مؤسسۀ النشر الأسلامی، قم.
33. حلی، حسن بن یوسف المطهر، (1410)، إرشاد الأذهان، مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
34. خویی، سید أبو القاسم، (بیتا)، مبانی تکمله المنهاج، مطبعه الآداب، نجف.
35. رشید رضا، محمّد، (بیتا)، تفسیر المنار، ط2، دارالمعرفه، بیروت.
36. زحیلی، وهبه، (1418)، التفسیر المنیر، دارالفکر معاصر، بیروت.
37. زحیلی، وهبه، (بیتا)، الفقه الاسلامی و ادلته، دارالفکر، دمشق، الطبع الرابع.
38. زیدان، عبدالکریم، (1419)، الوجیز فی اصول الفقه، نشر احسان، تهران، چاپ چهارم.
39. زیلعی، جمال الدین أبو محمد، (1997)، نصب الرأیه لأحادیث الهدایه، مؤسسه الریان للطباعه والنشر، بیروت، لبنان.
40. سرخسی، شمس الدین أبو بکر، (1406)، المبسوط، دار المعرفه، بیروت، لبنان.
41. سید رضی، محمد بن حسین، (1414)، نهج البلاغه، تحقیق: فیض الاسلام، هجرت، قم.
42. شربینی، محمّد بن محمّد الخطیب، (2000)، مغنی المحتاج إلی معرفه معانی ألفاظ المنهاج، دارالکتب العلمیه، بیروت.
43. طالبی دارابی، باقر، (1382)، سیری در تلمود، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، قم.
44. طباطبائی، سید محمد حسین، (1394)، المیزان فی تفسیر القرآن، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ دوم.
45. طبری آملی کبیر، محمد بن جریر بن رستم، (1415)، المسترشد فی إمامه علی بن ابی طالب، تحقیق: احمد محمودی، کوشانپور، قم.
46. طبرسی، فضل بن حسن، (1403)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مکتبه آیت الله مرعشی، قم.
47. طوسی، محمد بن حسن، (بیتا)، المبسوط فی فقه الأمامیه، المکتبه المرتضویه، تهران.
48. طوسی، محمد بن حسن، (1405)، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
49. عابدی، محسن، (1376)، حدود مشارکت سیاسی زنان در اسلام، انتشارات بعثت، تهران، چاپ اول.
50. عاملی جبعی (شهیدثانی)، زین الدین بن علی، (1273)، مسالک الافهام فی شرح شرائع الاسلام، دار المهدی، قم.
51. عاملی، أبو عبد اللّه محمّد بن مکی، ( بیتا)، القواعد و الفوائد فی الفقه و الأصول و العربیه، مکتبه المفید، قم.
52. علایى رحمانى، فاطمه، (1369)، زن از دیدگاه نهجالبلاغه، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران.
53. فاضل هندی، بهاء الدین محمد، (1405) کشف اللثام، مکتبه السید المرعشی النجفی، قم.
54. فخر رازی، محمّد بن عمر، (بیتا)، مفاتیح الغیب{التفسیر الکبیر}، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.
55. فراهیدی، خلیل بن احمد، (1409)، کتاب العین، نشر هجرت، قم.
56. فضل الله، سید محمد حسین، (1405)، من وحی القرآن، دار الزهراء، بیروت.
57. فقهی‌زاده، عبدالهادی، (1378)، نقش و جایگاه زن در حقوق اسلامی، نشر میزان، تهران.
58. فهیم کرمانی، مرتضی، (1371)، زن و پیامآوری، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ اول.
59. فیض، علیرضا، (1387)، اندیشه‌های حقوقی، عرف و اجتهاد، مجد، تهران.
60. فیض، علیرضا، (1373)، مبادی فقه و اصول، دانشگاه تهران، تهران، چاپ ششم.
61. فیض کاشانی، ملا محسن، (1362)، الصافی فی تفسیر القرآن، انتشارات الإسلامیه، تهران.
62. فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، (1371)، قاموس قرآن، دار الکتب الاسلامیه، تهران.
63. قرافی، شهاب الدین، (1344)، الفروق، عالم الکتب، بیروت.
64. قرباننیا، ناصر، (1384)، بازپژوهی حقوق زن، نشر روز نو، تهران، چاپ اول.
65. قرطبی، محمّد بن أحمد، (1372)، الجامع لأحکام القرآن، تحقیق: احمد عبدالحلیم البردونی، دار الشعب، قاهره، الطبع الثانی.
66. قطب، سید، (1408)، فی ظلال القرآن، دارالکتب، بیروت.
67. کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، (1407)، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، دار الکتب الإسلامیه، تهران.
68. مجلسی، محمّد باقر، (1403)، بحار الأنوار، مؤسسه دار الوفاء، بیروت.
69. مشهدی میرزا، محمد، (1424)، تفسیر کنز الدقائق، دار الغدیر، قم.
70. گرجی، دکتر ابولقاسم، (1377)، روزنامه زن، یکشنبه 25 مهرماه، ش45.
71. مصطفوی، حسن، (1360)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران.
72. مطهری، مرتضی، (1375)، اسلام و مقتضیات زمان، صدرا، تهران، چاپ هفتم.
73. مغنیه، محمد جواد، (1981)، التفسیر الکاشف، دار العلم للملایین، بیروت، الطبع الثالث.
74. موسوی خمینی، سید روح الله، (1407)، تحریر الوسیله، سفارت جمهوری اسلامی ایران، بیروت.
75. موسوی خمینی، سید روح الله، (1372)، صحیفه نور، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران.
76. مؤمنی، عابدین. (1419)، تأملی در لزوم مردبودن قاضی و نقد ادله آن، مجله مقالات و بررسی‌ها، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، تهران، دفتر63.
77. مهرپور، حسین، (1379)، مباحثی از حقوق زن، اطلاعات، تهران.
78. نجفی، محمدحسین، (1366)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، مطبعه الاسلامیه، تهران.
79. واعظی، احمد، (1377-1378)، دین و جامعه مدنی، مجله کتاب نقد، سال سوم، ش 9 و 10.
80. همایونی، علویه، (1377)، زن مظهر خلاقیت الله، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول.
81. نرم افزار اینترنتی کتابخانه مدرسه فقاهت.
82. نرم افزار مکتبه الشامله.
_||_
Abedi, M. (1997). Woman’s political cooperation in Islam. Tehran: Besat Publication.
2. Abu Shoqa, A.H.M. (2001). Tahrir Al-Mirah Fi Asr Al-Risala. Cairo: Dar Al-Qalam.
3. Ahmad Mokhtar, A.H.O. (2008). Mojam Al-Loqa Al-Arabia Al-Moasera. Riyadh: Alam Al-Kotob.
4. Alaeii Rahmani, F. (1990). The woman from Nahj Al-Balaqa viewpoint. Tehran: Islamic Propaganda Organization.
5. Ameli Jaba’I, Z.A. (1856). Masalik Al-Ifham fi Sharh Shara’a Al-Islam. Qom: Dar Al-Mahdi.
6. Ameli, A.M.M. Al-Qawaid Al-Fawaid fi Al-Fiqh w Al-Osul Al-Arabia. Qom: Maktab Al-Mofid.
7. Ayazi, S.M.A. (2001). Quranic Jurisprudence. Qom: Bustan-e Ketab.
8. Ayazi, S.M.A. (2007). Criteria for the rules and procedures for its development. Tehran: Islamic Sciences and Cultures Academy.
9. Ayazi, S.M.A. (1995). The impact of time and place in understanding Quran. Tehran: Publication Institute for Imam Khomeini’s Works.
10. Beyzawi, N. (1988). Anwar Al-Tanzil wa Asrar Al-Tawil. Beirut: Dar Al-Kotob Al-Ilmiya.
11. Bojairami, S.I.O. (No date). Hashiya Al Bojairami ala Sharh Manhaj Al-Tolab. Turkey: Maktab Al-Islamiya.
12. Bokhari, M.I.A.A. (1986). Sahih Al-Bokhari. Beirut: Dar Ibn Kathir.
13. Ebrahimi, M. (2004). Woman’s Rights in Islam. Tehran: Ehsan Publication.
14. Fahim Kermani, M. (1992). Woman and messaging. Tehran: Islamic Culture Publication Office.
15. Fakhr Razi, M.O. Mafatih Al-Qeyb. Beirut: Dar Ihya Al-Torath Al-Arabia.
16. Farahidi, Kh. A. (1988). Kitab Al-‘Ayn. Qom: Hejrat Publication.
17. Fazlollah, S.M.H. (1984). Min Wahi Al-Quran. Beirut: Dar Al-Zahra.
18. Fazil Hendi, B.M. (1984). Kashf Al-Latham. Qom: Maktab Al-Seyed Al-Mar’ashi Al-Najafi.
19. Feqhizadeh, A.H. (1999). Role and Place of Woman in Islamic Law. Tehran: Nashr Mizan.
20. Feyz, A. (2008). Legal Thoughts, Custom and Ijtihad. Tehran: Majd.
21. Feyz, A. (1994). Origins of jurisprudence and principles. Tehran: University of Tehran.
22. Feyz Kashani, M.M. (1983). Al-Safi Fi Tafsir Al-Quran. Tehran: Al-Islamiya Publication.
23. Feyz Kashani, M.M.Sh.M. (1992). Qamus Quran. Tehran: Dar Al-Kotob Al-Islamiya.
24. Ghorbannia, N. (2005). Women’s rights survey. Tehran: Rouz-e No Publication.
25. Gorji, A. (1998). Woman’s Newspaper. (45). Oct. 17.
26. Hakimpour, M. (2005). Woman’s rights in the struggle for tradition and modernity. Tehran: Naqmeh Noandish.
27. Heli, J.H. (1993). Sharaye’ Al-Islam fi Al-Masail Al-Halal w Al-Haram. Tehran: Tehran Publication.
28. Heli, J. (1991). Al-Bari’ fi Sharh Al-Mokhtasar Al-Nafi’. Qom: Al-Nashr Al-Islami Institute.
29. Heli, H.Y.A. (1989). Irshad Al-Azhan. Qom: Al-Nashr Al-Islamiya Institute.
30. Homayouni, A. (1998). Woman manifestation of creativity of Allah. Qom: Islamic Publication Office.
31. Hor Amoli, M.H. (1881). Wasail Al-Shia ila Tahsil Maqasid Al-Sharia. Tehran: Maktab Al-Islamiya.
32. Hosseini Amoli, S.M.J. (1811). Miftah Al-Kerama fi Sharh Al-Qawaid Al-Alama Lil-Faqih. Beirut: Dar Ihya Al-Torath Al-Arabi.
33. Hosseininezhad, H.GH. (2001). Evidence proof. Tehran: Danesh Negar Publication.
34. Ibn Arabi Maleki, M.A. Ahkam Al-Quran. Egypt: Isa Halabi Publication.
35. Ibn Barraj, A.A. (1985). Al-Muhzab. Qom: Nashr Al-Islami Institute.
36. Ibn Doraid, A. (1987). Jomhara Al-Loqa. Beirut: Dar Al-Ilm leal Malayin.
37. Ibn Fares, A.Z. (1978). Mojam Maqaees Al-Loqa. Research: Abdolsalam Muhammad Harun. Beirut: Dar Al-Fikr.