بررسی شاخصه‌های توسعه پایدار در محله‌های حاشیه‌نشین مطالعه موردی: محله قلعه کامکار قم

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب، تهران، ایران

2 دکتری شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب، تهران، ایران

چکیده

رشد سکونتگاه‌های غیررسمی و نامنظم، به‌مثابه جزیره‌های فقر در حاشیه و درون شهرها مشکلی است که به دلیل حذف اقشار کم‌درآمد از نظام برنامه‌ریزی و لحاظ نکردن آن­ها به‌صورت فعال و به‌عنوان گروه‌های هدف در سیاست‌گذاری‌ها است. و باعث تخریب محیط‌زیست، تضعیف خدمات شهری، و نزول زیربناهای موجود شده است. در این راستا هدف این پژوهش تحلیل و بررسی سطح پایداری محله‌های حاشیه‌نشین از طریق شناخت شاخصه‌های کالبدی، جمعیتی، خدماتی، زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی توسعه پایدار است. محدوده موردمطالعه محله قلعه کامکار در شهر قم است. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی بر پایه پیمایش است و از ابزار پرسشنامه به جهت جمع‌آوری اطلاعات میدانی استفاده‌شده است. جامعه آماری تحقیق شامل کلیه خانوارهای ساکن در محدوده است (9019 خانوار) که حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران و واریانس به‌دست‌آمده از پیش‌آزمون با سطح اطمینان 95 درصد، 370 خانوار محاسبه‌شده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که محله قلعه کامکار قم از مشارکت اجتماعی و تعلق شهروندی پایینی برخوردارند و ازنظر برخورداری از خدمات ارائه‌شده در این محله در سطح مطلوبی قرار ندارد، هم‌چنین با توجه به گسترش فقر و بیکاری حاشیه‌نشینان بیش‌تر در معرض آسیب‌های اجتماعی‌اند. شایان‌ذکر است که وضعیت اسفبار زندگی و شکاف عمیق بین سطح زندگی در این محدوده با بافت اصلی شهر، از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این محله است. به‌طوری‌که عواملی از قبیل مهاجرت از نقاط فقیر روستایی، فقر ساکنان و هم‌چنین، ناکارآمدی مدیریت شهری از سطوح کلان تا خرد این مسئله را ایجاد و تشدید کرده است.

کلیدواژه‌ها


1)      ابراهیم‌زاده، عیسی؛ بریمانی، فرامرز؛ نصیری، یوسف (1383) حاشیه‌نشینی؛ ناهنجاری‌های شهری و راهکارهای تعدیل آن موردشناسی؛ کریم‌آباد زاهدان، فصلنامه جغرافیا و توسعه، دوره 2، شماره 3، صص.146-121.
2)      ایراندوست، کیومرث (1389) سکونتگاه‌های غیررسمی و اسطوره حاشیه‌نشینی، چاپ اول، تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
3)      ایراندوست، کیومرث و صرافی، مظفر (1386) یأس و امید در سکونت‌گاه‌های غیررسمی: نمونه موردی شهر کرمانشاه، فصلنامه رفاه اجتماعی، دوره 7، شماره 26، صص.221-201.
4)      برآبادی، محمود (1384) الفبای شهر، چاپ اول، تهران: سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور.
5)      پیران، پرویز (1374) شهرنشینی شتابان و ناهمگون: آلونک‌نشینی در تهران، فصلنامه اطلاعات سیاسی – اقتصادی، شماره‌های21، صص.55-51
6)      حاتمی نژاد، حسین و حسن اوغلی، جواد (1387) بررسی تطبیقی شاخص‌ها در سکونت‌گاه‌های غیررسمی اطراف کلان‌شهر تهران; مطالعه موردی: حصار امیر و شهرک انقلاب، فصلنامه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، بهار 1388، دوره 9، شماره 12، صص.145-129.
7)      حیدری چپانه، رحیم؛ رضا طبع ازگمی، سیده خدیجه؛ معتمد مهر، اکبر (1391) کاربرد استراتژی توسعه شهری در بهبود سکونت‌گاه‌های غیررسمی مطالعه موردی: اراضی دانشگاه علوم پزشکی تبریز (مجله غازان داغی)، نشریه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، تابستان 1391، دوره 3، شماره 9، صص.54-34.
8)      داود پور، زهره (1383) کلان‌شهر تهران و سکونتگاه‌های خودروی، چاپ اول، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
9)      سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان قم، (1382)، گزارش اقتصادی – اجتماعی استان قم طی سال‌های 1381 – 1376؛ معاونت آمار و اطلاعات.
10)   شیخی، محمد (1380)، فرآیند شکل‌گیری و دگرگونی سکونتگاه‌های پیرامون کلان‌شهر تهران، رساله دکتری شهرسازی، به راهنمایی اسفندیار زبردست، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
11)   شیعه، اسماعیل (1386) مقدمه‌ای بر مبانی برنامه‌ریزی شهری، چاپ هفتم، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت.
12)   شیعه، اسماعیل و حبیبی، کیومرث و کمالی نسب، حامد (1390) فرایند شکل‌گیری و گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی نمونه موردی - محله سهرابیه کرج، نشریه مسکن و محیط روستا، بهار 1390، دوره 30، شماره 133، صص. 48-39.
13)   صرافی، مظفر و محمدی، علیرضا (1385) شکل‌گیری و گسترش اسکان غیررسمی؛ علل، چالش‌ها و راهبردها، فصلنامه علوم زمین، شماره 11، صص.54-39.
14)   مهندسان مشاور طرح و معماری (1386) طرح توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی شهر قم.
15)   عزت پناه، بختیار و رشیدی ابراهیم حصاری، اصغر (1392) پهنه‌بندی سکونتگاه‌های غیررسمی و محلات نابسامان شهری: مطالعه موردی شهر بناب، فصلنامه آمایش محیط، بهار 1392، دوره6، شماره20، صص.80-53.
16)   کمانرودی، موسی (1377) اسکان غیررسمی در تهران ساماندهی در منطقه 6 شهرداری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، به راهنمایی مظفر صرافی، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی.
17)   مساواتی آذر، مجید (1374) آسیب‌شناسی اجتماعی ایران «جامعه‌شناسی انحرافات»، چاپ اول، تهران: انتشارات نوبل.
18)   معصومی اشکوری، سید حسن (1379)، شهر فعال و مدیریت توسعه پایدار شهری، مجموعه مقالات اولین همایش مدیریت توسعه پایدار در نواحی شهری، تبریز، انتشارات دانشگاه تبریز.
19)   موحد، علی (1379) توسعه پایدار شهری، نشریه مسکن و محیط روستا، تابستان 1379، شماره 90، صص.51-42
20)   موسی کاظمی محمدی، سید مهدی (1378) ارزیابی مؤلفه‌های توسعه پایدار در توسعه مناطق حاشیه‌نشین شهر قم، پایان‌نامه دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، به راهنمایی حسین شکویی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس.
21)   موسی کاظمی محمدی، سید مهدی و شکوئی، حسین (1381) سنجش پایداری اجتماعی توسعه شهر قم، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیایی، دوره 34، شماره 43، صص.41-27.
22) Abbott, J. (2002) An analysis of informal settlement upgrading and critique of existing methodological approaches, Habitat International, No.26, pp.303-315.
23) Castells, M. (1977) The Urban Question: A Marxist Approach, Cambridge; MIT Press.
24) El Menshawy, A. & Shafik Aly, S. & Moussa Salman, A. (2011) Sustainable upgrading of informal settlements in the developing world, case study: Ezzbet Abd El Meniem Riyadh, Alexandria, Egypt. Procedia Engineering, No.21, pp.168-177.
25) Gilbert, A. (1994) The Latin America city, Latin America Bureau, London.
26) Huchzermeyer, M. (2003) From “Contravention of Laws” to “Lack of rights”: redefining the problem of informal settlements in South Africa and Brazil. Trenton: Africa World Press/The Red Sea Press.
27) Kanatschnig, D. & Weber, G. (1998) Nachhaltige Raumentwicklung in Osterreich.
28) Khalifa, M. A. (2015) Evolution of informal settlements upgrading strategies in Egypt: From negligence to participatory development, Ain Shams Engineering Journal, No.6, pp.1151-1159.
29) Lang, Heracles C. & Winayanti, L. (2004) Provision of urban services in an informal settlement: a case study of Kampung Penas Tanggul, Jakarta, Habitat International, No.28, pp.41-65.
30) Mukomo, S. (1996) Sustainable Urban Development in Sub-Saharan Africa, Journal Cities,Vol.13, No.4, pp.265-271.
31)  Mumtaz, B. (2001) Why City Need Slums, Habitat debate, Vol 7, No 3, pp. 15-23.
32) Naghdi, A. & Sadeghi, R. (2006) Informal Settlement a Challenge for Urban Sustainable Development, Social Welfare journal, No.20, pp.11-24.
33) Orkin, F, (1998) The people of South Africa population census 1996, census in brief. Pretoria: statistics South Africa.
34) Roseland, M. (1997) Dimension of the Eco- City, Journal Cities, Vol.14, No.4, pp. 197-202.
35) UN –Habitat. (2005)the state of the World cities.London: earthscan.