کالایی‌سازی در سیاست‌گذاری آموزش عمومی در ایران؛ بررسی انتقادیِ مبانی و پیامدها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم تربیتی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران

چکیده

کالایی‌سازی یکی از مهم‌ترین سیاست‌‌ها در حوزه آموزش است که اجرای آن در سال‌های اخیر در سطح جهانی و در دهه گذشته در ایران، به‌صورت‌های مختلف و با انگیزه‌‌ها و استدلال‌های متفاوتی پیگیری شده است. پژوهش حاضر به‌دنبال وضعیت‌شناسی کالایی‌سازی آموزش عمومی در ایران امروز و نیز، ارزیابی انتقادی این سیاست بر حسب مبانی نظری و پیامد‌های تربیتی، اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی آن است. بر اساس یافته‌های پژوهش، کالایی‌سازی آموزش عمومی در ایران در ضمن روند‌ها و فرآیندهایی همانند خصوصی‌سازی آشکار و پنهان، خرید خدمات آموزشی و برنامه‌های درآمدزایی از مدارس در حال گسترش است. این در حالی است که از یک سو، اتکای این سیاست بر رویکرد نئولیبرالیستی باعث گشته که تعارض‌هایی میان بنیاد‌های این سیاست با مبانی و ارزش‌های اسلامی در زمینه حقیقت و هویت علم، حقیقت آموزش و پرورش و نیز وظیفه دولت و حق مردم نسبت به آموزش عمومی شکل گیرد؛ و از سوی دیگر، با نظر به تجارب جهانی و داخلی، اجرای آن می‌تواند زمینه‌ساز پیامد‌های نامطلوبی همانند افول ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی، تضعیف کیفیت در آموزش و پرورش دولتی، تبعیض و بی‌عدالتی و کاهش بهره‌وری و رشد اقتصادی، علمی و فنّاورانه در جامعه باشد. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Commodification in Policy Making of Public Education in Iran; Critical Appraisal of Foundations and Outcomes

نویسنده [English]

  • Ali Latifi
Department of Education, Research Institute of Hawza & University (RIHU), Qom, Iran
چکیده [English]

Commodification in education is amongst those policies which have been highly promoted globally based on various grounds and by different means and justifications in recent years and Iran is not an exception. This research, by using content analysis method, studies the documents, regulations and measurements taken by the Iranian government in this regard to represent the current condition of the commodification of public Education in contemporary Iran along with a critical analysis of this policy in regard to its theoretical foundations and also its moral, educational, social and economic consequences. Based on the findings of the research, commodification of public education in Iran is expanding through phenomena and processes such as (apparent and hidden) privatization, buying and selling educational services and plans of monetization of schools. This is despite the fact that, commodification is based on neoliberalism and therefore, contradictive to the Islamic foundations and values about the nature of knowledge, the ideal education and the responsibility of government in public education as a public right. Also, on the other hand and based on global and local experiences, implementing this policy will prepare the ground for undesired outcomes such as the decline of moral and social values, reduction in the quality of state-run education, inequality and injustice and decrease of the economic, scientific and technological efficiency and growth.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Privatization of Education
  • Neoliberalism
  • Economics of Education
  • Educational Policy Making
  • قرآن کریم.
  • نهج‌البلاغه (۱۴۱۴). تجمیع الشریف الرضی، مراجعة صبحی الصالح، قم: دارالهجرة.
  • رساله‌ی حقوق امام سجاد (علیه‌السلام) (۱۳۸۹). ترجمه‌ی علی شیروانی، قم: اندیشه مولانا.
  • آربلاستر، آنتونی (۱۳۷۷). لیبرالیسم غرب؛ ظهور و سقوط، ترجمه عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
  • آیت‌الله خامنه‌ای، سید علی (۱۳۸۵). بیانات در دیدار معلّمان سراسر کشور، ۱۲ اردیبهشت ۱۳۸۵، دسترسی آنلاین در: https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3339.
  • احمدی میانجی، علی (۱۴۱۹). مکاتیب الرسول (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، قم: دارالحدیث.
  • اخوان کاظمی، بهرام (۱۳۷۹). آرمان‌های حکومت از دیدگاه امام علی (علیه‌السلام)، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره‌ی ۱۷، ص ۱۲۹-۱۴۷.
  • استیگلیتز، ژوزف (۱۳۹۶). نقد نئولیبرالیسم، در: در برابر نئولیبرالیسم و جهانی‌سازی، ترجمه مسعود امیدی، تهران: گل‌آذین.
  • افقه، سید مرتضی، مائده غرافی و مهدی بصیرت (۱۳۹۴). تأثیر نابرابری آموزش بر توزیع درآمد در ایران، فصلنامه مطالعات اقتصادی کاربردی ایران، سال ۴، شماره ۱۶، ص ۱۷۹-۲۰۳.
  • امام خمینی (۱۳۷۸). صحیفه‌ی امام، تهران: مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس‌سرّه).
  • امیدی، رضا (۱۳۹۷). چرا ایران در خصوصی‌سازی آموزش رکورددار است؟،‌ روزنامه ایران، ۱۹ آذر ۱۳۹۷، دسترسی آنلاین در: http://www.ion.ir/news/428868.
  • امیدی، مسعود (۱۳۹۹). کارنامه نئولیبرالیسم در ایران؛ خصوصی‌سازی در آیینه‌ی پژوهش، تهران: نشر گل‌آذین.
  • باز هم اکثر رتبه‌های برتر کنکور امسال، «دانش‌آموز مدارس خاص و غیردولتی» بودند! (۱۳۹۹). خبرگزاری تسنیم، ۳۱ شهریور ۱۳۹۹، دسترسی آنلاین در: https://tn.ai/2352575.
  • توحیدی‌نیا، روح‌الله (۱۳۹۹). تشویق به تولید و تقبیح مصرف‌گرایی در سیره‌ی علوی، دسترسی آنلاین در: https://farsi.khamenei.ir/others-note?id=45612.
  • پارسانیا، حمید (۱۳۸۵). هستی و هبوط، قم: نشر معارف.
  • پدرو، فرنسس و گابریل لروکس (۱۳۹۹). خصوصی‌سازی آموزش در کشورهای در حال توسعه؛ شواهد و پیامدها، ترجمه هادی علایی، تهران: مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری (قابل دسترسی در: http://css.ir/cxeftg).
  • پورمحمدی ماهونکی، صدیقه (۱۳۹۶). پیامدهای اجتماعی رفاه‌زدگی، قم: مرکز نشر هاجر.
  • جداری عالی، محمد (۱۳۹۴). مدل اسلامی اخلاق مصرف، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  • جوادی آملی، عبدالله (1384). معرفت‌شناسی در قرآن، تحقیق حمید پارسانیا، قم، مرکز نشر اسراء.
  • جوادی آملی، عبدالله (۱۳۹۱). مفاتیح الحیاة، قم: نشر اسراء (چاپ چهل و هفتم).
  • چنگ، ها-جون (۱۳۹۳). ۲۳ نکته مکتوم سرمایه‌داری، ترجمه میرمحمود نبوی و خلیل شهابی، تهران: کتاب آمه.
  • چیتیک، ویلیام (۱۳۸۸). علم جهان، علم جان: ربط جهان‌شناسی اسلامی در دنیای جدید، ترجمه امیرحسین اصغری، تهران: انتشارات اطلاعات.
  • حسنی، محمد (۱۳۹۹). مدارس غیردولتی: مشارکت یا خصوصی‌سازی؟، دیده‌بان امنیت ملی، شماره ۹۶-۹۷ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۹)، ص ۸۳-۹۰.
  • رابطه قبولی در کنکور با نوع مدارس (۱۳۹۸). خبرگزاری تسنیم، ۲۳ مرداد ۱۳۹۸، دسترسی آنلاین در: https://tn.ai/2075646.
  • راویچ، دایان (۱۳۹۸). مرگ و زندگی نظام مدارس دولتی بی‌نظیر آمریکا، ترجمه صمد ایزدی، بابلسر: دانشگاه مازندران.
  • راویچ، دایان (۱۳۹۹). مقاومت در برابر خصوصی‌سازی و تلاش برای نجات مدارس دولتی: تجربه امریکا، ترجمه آرمان و مهدی بهلولی و محمدرضا نیک‌نژاد، تهران: شیرازه کتاب ما.
  • رتبه برترهای کنکور 99 دانش‌آموزان کدام مدارس و آموزشگاه‌ها بودند؟ (۱۳۹۹). باشگاه خبرنگاران جوان، ۳۱ شهریور ۱۳۹۹، دسترسی آنلاین در: https://www.yjc.news/00VSsi.
  • رمضانی، زهرا، سارا طاهری و ندا اظهری (۱۳۹۹). ۶۷ درصد رتبه‌های برتر کنکور، سمپادی هستند، روزنامه فرهیختگان، ۳۱ شهریور ۱۳۹۹، دسترسی آنلاین در: http://fdn.ir/46039.
  • ستوده، معصومه (۱۳۹۶). پیامدهای فردی و اجتماعی تجمل‌گرایی، قم: مرکز نشر هاجر.
  • شاپیرو، جان سالوین (۱۳۸۰). لیبرالیسم، معنا و تاریخ آن، ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی، تهران: نشر مرکز.
  • شاطری، روح‌الله (۱۳۹۲). مسئولیت اخلاقی حکومت دینی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  • شورای عالی آموزش و پرورش (۱۳۹۰). مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران، تهران: شورای عالی آموزش و پرورش.
  • شورای مرکزی حزب جمهوری اسلامی (۱۳۸۷). مواضع ما، تهران: انتشارات روزنامه جمهوری اسلامی.
  • شهید ثانی، زین‌الدین بن علی (۱۴۰۹). مُنیة المرید فی أدب المفید و المستفید، تحقیق رضا المختاری، قم: مکتب الإعلام الإسلامی.
  • شهید ثانی، زین‌الدین بن علی (۱۴۱۳). مسالک الأفهام، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
  • طوسی، محمد بن حسن (۱۴۰۷). تهذیب الأحکام، تحقیق سید حسن خرسان، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
  • عباسی، لطف‌اله و صداقت وفادار (۱۳۹۴). گزارش «بررسی جایگاه و عملکرد آموزش و پرورش در برنامه‌های توسعه»، تاریخ انتشار: ۱۵/۹/۱۳۹۴، تهران: مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.
  • فرهادیان، مرتضی (۱۳۹۵). فرهنگ یاریگری در ایران: درآمدی به مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی تعاون، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  • کانت،‌ امانوئل (۱۳۸۸).‌ در پاسخ به پرسش: «روشنگری چیست؟»، ترجمه یدالله موقن، روزنامه اعتماد ملی، 2 اردیبهشت 1388.
  • الکتّانی، محمد عبدالحی (بی‌تا). نظام الحکومة النبویة المسمّی التراتیب الإداریة، تحقیق عبدالله الخالدی، بیروت: دار الأرقم.
  • کرتیس، استنلی جیمز (۱۳۹۲). تعلیم و تربیت؛ از فلسفه تا برنامه درسی، ترجمه محمد دادرس و فاطمه زیباکلام، تهران: انتشارات مدرسه.
  • کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷). الأصول من الکافی، تحقیق علی اکبر الغفاری، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
  • گمپرتس، تئودور (۱۳۷۶). متفکران یونانی، ترجمه محمد حسن لطفی، تهران: انتشارات خوارزمی.
  • عبداللهی، مهدی (۱۳۹۷). رکورد تاریخی فاصله دهک اول و دهم، روزنامه فرهیختگان، ۹ آبان ۱۳۹۷،‌ دسترسی آنلاین در: http://fdn.ir/23030.
  • غزالی، ابوحامد محمد (بی‌تا). إحیاء علوم الدین، تخریج الحافظ العراقی،‌ بیروت: دارالکتاب العربی.
  • لاک، جان (۱۳۹۱). رساله‌ای درباره حکومت، ترجمه حمید عضدانلو، تهران: نشر نی (چاپ سوم).
  • لطیفی،‌ علی (1396). مبانی فلسفی علم تربیت اسلامی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  • لیثی، علی‌بن‌محمد (۱۳۷۶). عیون الحکم و المواعظ، تحقیق حسین حسنی بیرجندی، قم: دارالحدیث.
  • مؤسسة دائرة معارف الفقه الإسلامی (۱۴۲۳). موسوعة الفقه الإسلامی طبقاً لمذهب أهل‌البیت (علیهم‌السلام)، قم: مؤسسة دائرة معارف الفقه الإسلامی.
  • موفق، علیرضا (۱۳۹۲). اصلاح الگوی مصرف از منظر اخلاقی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  • محمدی ری‌شهری، محمد (۱۳۸۲). علم و حکمت در قرآن و حدیث، ترجمه عبدالهادی مسعودی، قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث (چاپ دوم).
  • محمدی ری‌شهری، محمد (۱۳۹۰). الگوی مصرف از نگاه قرآن و حدیث، قم: دارالحدیث.
  • معاونت برنامه‌ریزی و توسعه منابع وزارت آموزش و پرورش (۱۴۰۰). بررسی و تحلیل آماری رتبه‌های برتر کنکور ۱۳۹۹ با رویکرد برابری و عدالت آموزشی، تهران: وزارت آموزش و پرورش.
  • مهجوریان نماری، علی اکبر (۱۳۸۴). یاریگری در فرهنگ عامیانه‌ مازندران، آمل: شمال پایدار.
  • مهرمحمدی، محمود (۱۳۹۹). فقر کیفیت و فقر عدالت؛ چالش‌های اصلی آموزش و پرورش، فرهنگ دیپلماسی، شماره سوم (اسفند ۱۳۹۹ و فروردین ۱۴۰۰)، ص ۱۱۲-۱۱۶.
  • ولایتی، علی‌اکبر و همکاران (۱۳۹۳). دانشنامه‌ جوانمردی (فتوّت)، تهران: انتشارات امیرکبیر.
  • هاروی، دیوید (1391). تاریخ مختصر نئولیبرالیسم، ترجمه محمود عبدالله­زاده، تهران: نشر اختران.
  • هانت، ای کی (۱۳۸۱). تکامل نهادها و ایدئولوژی‌های اقتصادی. ترجمه سهراب بهداد، تهران: نشر آگه.
  • محمدی، حمدالله و زیباکلام، فاطمه (۱۳۹۶). از مکتب تربیتی لیبرالیسم تا نولیبرالیسم؛ نگاهی انتقادی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  • نادری‌نژاد، ریحانه (۱۳۹۹). تبارشناسی گفتمان نئولیبرالی در آموزش و پرورش ایران بعد از انقلاب اسلامی، رساله دکتری، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی (واحد علوم و تحقیقات).
  • Apple, Michael W. (2007). Ideological Success, Educational Failure: On the Politics of No Child Left Behind, in: Journal of Teacher Education, Vol. 58 (2), p. 108-116.
  • Butland, Dianne (2008). Testing Times: Global Trends in Marketisation of Public Education through Accountability Testing, Surry Hills: NSW Teachers Federation.
  • European public service union (2019). Public and Private Sector Efficiency, Brussels: European Public Service Union (EPSU), accessed online at: https://www.epsu.org/article/public-and-private-sector-efficiency.
  • Friedman, Milton (2002). Capitalism and Freedom, Chicago: The University of Chicago Press.
  • Hayek, F. A. (2011). Education and Research, in: The Constitution of Liberty, ed. By Ronald Hamowy, Chicago: The University of Chicago Press.
  • Hess, Frederick M. & Chester E. Finn (ed.) (2007). No Remedy Left Behind: Lessons from a Half-Decade of NCLB, Washington D. C., The AEI Press.
  • Meier, Deborah (ed.) (2004). Many Children Left Behind: How the No Child Left Behind Is Damaging Our Children and Our Schools, Boston: Beacon Press.
  • OECD (2012). Public and Private Schools: How Management and Funding Relate to their Socio-economic Profile, Paris: OECD Publishing.
  • OECD (2020a). Education at a Glance 2020: OECD Indicators, Paris: OECD Publishing.
  • OECD (2020b). PISA 2018 Results (Volume V): Effective Policies, Successful Schools, Paris: OECD Publishing.
  • Popham, W. James (2004). America's "Failing" Schools, New York: RoutledgeFalmer.
  • Ravitch, Diane (2010). The Myth of Charter Schools, accessed online at: https://www.brookings.edu/articles/the-myth-of-charter-schools/.
  • Ravitch, Diane (2013). Rein of Error: the Hoax of the Privatization Movement and the Danger to America's Public Schools, New York: Alfred A. Knopf.
  • Ravitch, Diane (2015). NEPC: 21 Myths about Charter Schools, accessed online at: https://dianeravitch.net/2015/03/10/21-myths-about-charter-schools/.
  • Shore Cris & Susan Wright (2015). Governing by Numbers: Audit Culture, Rankings and the New World Order, in: Social Anthropology, Vol. 23 (1), p. 22-28.
  • Smith, Adam (1975). An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (The Glasgow Edition of the Works and Correspondence of Adam Smith, Vol. 2), Oxford: Oxford University Press.
  • Strathern, Marilyn (ed.) (2000). Audit Cultures; Anthropological Studies in Accountability, Ethics and the Academy, New York: Routledge.
  • UNESCO (2020). Global Education Monitoring Report 2020: Inclusion and education: All means all, Paris: UNESCO.
  • Werler, Tobias (2016). Commodification of Teacher Professionalism, in: Policy Futures in Education, Vol. 14(1), p. 60-76.
  • Williams, Colin C. (2004). A Commodified World?, London: Zed Books.