کفایت رضایت باطنی مالک در نفوذ معامله به مال غیر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه تربیت مدرس، تهران

چکیده

قانون مدنی معامله به مال غیر را جز به‌عنوان ولایت یا وصایت یا وکالت، فضولی و غیرنافذ می‌داند؛ هرچند صاحب مال باطناً راضی باشد. قانون‌گذار در این مورد از نظریۀ اکثریت فقیهان امامیه پیروی کرده است که معتقدند در معامله‌ای که موضوع آن مال دیگری است، رضایت باطنی مالک در هنگام عقد به‌تنهایی نمی‌تواند به نفوذ آن بینجامد، بلکه باید این رضایت به ‌گونه‌ای اعلام شود. شیخ انصاری از معدود کسانی است که رضایت باطنی مالک را در چنین معاملاتی کافی می‌داند و بر این باور است که معاملات یادشده موضوعاً از قلمرو عقود فضولی خارج است. این به آن معنی است که از دیدگاه وی با وجود رضایت باطنی مالک، اعلام آن به‌وسیلۀ مبرز خارجی (اجازه) ضرورت ندارد. دیدگاه شیخ پس از وی مورد نقد‌ جدی از سوی صاحب‌نظران قرار گرفت که در این مقاله نویسنده ضمن تبیین نظریۀ شیخ به نقدهای وارد بر آن پرداخته و در مقام دفاع از دیدگاه این فقیه به آنها پاسخ داده است. در یک جمع‌بندی از مطالب ارائه‌شده، این نتیجه به‌دست آمده است که برخلاف نظر مشهور، إذن و اجازه جنبۀ اخباری و اعلامی داشته، صرفاً وسیله‌ای متعارف برای کشف رضایت باطنی شمرده می‌شود. بنابراین، چنانچه در هنگام انشای معامله‌ای که نسبت به مال دیگری انجام می‌گیرد رضای باطنی مالک وجود داشته باشد، باید حکم به نفوذ آن نمود، و بر مالک لازم است که به آثار آن ملتزم باشد.

کلیدواژه‌ها


  1. منابع و مآخذ

    الف) فارسی

    1. امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، ج 1، (تهران: کتابفروشی اسلامیه، چ 6، 1366).
    2. شهیدی، مهدی، حقوق مدنی «اصول قراردادها و تعهدات»، ج 2، (تهران: عصر حقوق، چ 1، 1379).
    3. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، (تهران: کتابخانۀ گنج دانش، چ 6، 1372).
    4. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مجموعه محشای قانون مدنی، (تهران: کتابخانۀ گنج دانش، چ 2، 1382).
    5. کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی «ایقاع»، (تهران: یلدا، چ 1، 1370).
    6. کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی «قواعد عمومی قراردادها»، ج 2، (تهران: شرکت سهامی انتشار، 1385).
    7. محقق داماد، سید مصطفی؛ قنواتی، جلیل؛ عبدی‌پور فرد، ابراهیم؛ وحدتی شبیری، سید حسن، حقوق قراردادها در فقه امامیه، ج 2، (قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با همکاری انتشارات سمت و مرکز تحقیق و توسعۀ علوم انسانی، چ 1، 1389).

    ب) عربی

    1. احسایی، ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی العزیزیه، ج 1، (قم: دار سید الشهداء للنشر، چ 1، 1405 ق).
    2. اردبیلی، احمد، مجمع الفائده و البرهان، ج 8، (قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ 1، 1403 ق).

    10.اصفهانی، شیخ محمدحسین، حاشیۀ کتاب المکاسب، ج 2، (قم: انوار الهدی، چ 1، 1418 ق).

    11.انصاری، شیخ مرتضی، المکاسب، ج 3، (قم: مجمع الفکر الاسلامی، چ 10، 1429 ق).

    12.ایروانی، میرزا علی، حاشیه المکاسب، ج 1، (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ 1، 1406 ق).

    13.حلی، حسن‌بن یوسف، نهایه الاحکام، ج 2، (قم: مؤسسۀ آل البیت، چ 1، 1419 ق).

    14.جبعی عاملی، زین‌الدین‌بن علی، الروضه البهیه، ج 2، (قم: مجمع الفکر الاسلامی، چ 2، 1426 ق).

    15.خراسانی، محمدکاظم، حاشیۀ المکاسب، (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ 1، بی‌تا).

    16.خمینی، سید روح‌الله، کتاب البیع، ج 2، (تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر ٍآثار امام خمینی، چ 1، 1421 ق).

    17.خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهه، ج 4، (بی‌جا: بی‌تا).

    18.خویی، سید ابوالقاسم، دراسات فی علم الاصول، ج 4، (قم: مؤسسۀ دایره معارف فقه الاسلامی، 1419 ق).

    19.رشتی، میرزا حبیب‌الله، کتاب الاجاره، (بی‌جا: بی‌تا).

    20.طباطبایی، سید علی، ریاض المسائل، ج 8، (قم: مؤسسۀ آل البیت، چ 1، 1418 ق).

    21.طوسی، محمد‌بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج 2، (تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء آلاثار الجعفریه، چ 3، 1387 ق).

    22.عاملی، سید جواد، مفتاح الکرامه، ج 12، (قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ 1، 1419 ق).

    23.عاملی، محمد‌بن حسن حر، وسائل الشیعه، ج 17، (قم: مؤسسۀ آل البیت، چ 1، 1409 ق).

    24.مروج جزائری، سید محمدجعفر، هدی الطالب، ج 4، (بیروت: مؤسسۀ التاریخ العربی، چ 1، 1428 ق).

    25.نایینی، شیخ محمدحسین، منیه الطالب، ج 1، (تهران: المکتبه المحمدیه، چ 1، 1373 ق).

    26.نایینی، شیخ محمدحسین، فوائد الاصول، ج 3، (قم: مؤسسۀ النشر الاسلامی، 1421 ق).

    27.نجفی، شیخ محمدحسن، جواهر الکلام، ج 22، (بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ7، 1404ق).

    28.نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ج 13، (بیروت: مؤسسۀ آل البیت، چ1، 1409ق).

    29.همدانی، رضا، حاشیۀ کتاب المکاسب، (قم: محقق، چ 1، 1420 ق).

    30. یزدی، سید محمدکاظم، حاشیه المکاسب، ج 1، (قم: مؤسسۀ اسماعیلیان، چ 2، 1421 ق).