مساجد جامع شهر کرمان؛ شناسایی و تبیین جایگاه شهری و تاریخی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

مربی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری

چکیده

مساجد جامع در شهرهای قدیم ایران از اندام‌های مهم و اثرگذار به‌ حساب می‌آمدند و همگام با تحولات تاریخی شهر متحول می‌شدند. بنابراین انتظار بر این است که در شهر کرمان نیز چنین فرایندی روی داده باشد. مسجدجامع مظفری کرمان، بنایی نوبنیاد از سدۀ هشتم هجری قمری است که امروزه به‌خوبی شناخته شده است. این بنا در حدود شرقی شهر قدیم قرار دارد و از زمان بنیان نمازجمعه در آن برگزار می‌شد. از وضع مسجدجامع پیش از این سده آگاهی واضحی ارائه نشده است. هدف از این پژوهش، فهم پیشینه و جایگاه مسجدجامع در شهر کرمان در ارتباط با مسائل شهر و معماری در اعصار گوناگون است. با طرح این پرسش که پیشینۀ نهاد مسجدجامع در شهر کرمان چیست و از چه جایگاهی در شهر برخوردار بوده است؟ از آنجا که این پژوهش به موضوعی از گذشته و روزگاران تاریخی می‌پردازد و با شرح و تحلیل داده‌های دست اول تاریخی و جست‌وجوی شواهد مربوط به آن می‌توان به پاسخ پرسش و تبیین موضوع دست زد، پژوهش به روش «تفسیری‌تاریخی» پی گرفته می‌شود. با اینکه منابع تاریخی در بازگویی رویدادهای پس از اسلام شهر کرمان ساکت نبوده و به‌ویژه تاریخ‌نامه‌های محلی چندی نوشته شده، در باب مسجدجامع شهر به سکوت یا اختصار بسنده کرده‌اند. نتیجۀ این پژوهش نشان از وجود دست‌کم بنیاد چهار بنای مسجدجامع در شهر کرمان از سدۀ نخستین هجری قمری تا میانۀ سدۀ هشتم هجری قمری است که عبارت‌اند از: مسجدجامع نخستین، مسجدجامع ملک، مسجدجامع درب نو و مسجدجامع مظفری. این بناها هم‌زمان در جایگاه مسجدجامع کارکرد نداشتند، بلکه هریک جانشین دیگری می‌شد. به‌لحاظ مکان‌گزینی نیز هریک از مساجد جامع در جای جداگانه‌ای از شهر برپا شده و بر جای مسجد دیگر ساخته نمی‌شدند.

کلیدواژه‌ها


آوی، حسین ‌بن محمد بن ابی‌الرضا. 1328. ترجمۀ محاسن اصفهان. به‌اهتمام عباس اقبال. ضمیمۀ مجلۀ یادگار.
ابن­اثیر، عزالدین. 1370. تاریخ کامل. برگردان سید حسین روحانی. چ۳. تهران: اساطیر.
ابن‌حوقل. 1366. سفرنامۀ ابن‌حوقل، ایران در صورةالارض. ترجمه و توضیح جعفر شعار. تهران: امیرکبیر.
ابوحامد کرمانی، افضل‌الدین حمید بن احمد. 1326. تاریخ افضل یا بدایع ‌الأزمان فی وقایع کرمان. فرآوردۀ مهدی بیانی. تهران: دانشگاه تهران.
ــــــــــ. 1356. عقد العلی للموقوف ‌الأ علی. به‌تصحیح و اهتمام علی‌محمد عامری نائینی. کرمان: دانشگاه تهران. تهران: روزبهان.
احمدزاده، فرید، حامید نورسی، و مریم هنرمندان. 1397. «بازشناسی کتیبه‌های مسجدجامع مظفری کرمان». مطالعات ایرانشناسی 11 (4): 47ـ۶۶.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. 1368. مرآة‌البلدان ناصری. به‌کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌بلخی. 1363. فارس­نامه. تصحیح و تحشیۀ گای لسترنج. تهران: اساطیر.
افشار، ایرج. شهریور 1345. «بیست شهر و هزار فرسنگ». مجلۀ یغما، ش. 218: 314ـ319.
امبرسز، نیکلاس، و چارلز ملویل. 1370. تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران. ترجمۀ ابوالحسن رده. تهران: آگاه.
امیرحاجلو، سعید، سیدمحمدامین امامی، داوود آقاگلی و رضا ریاحیان. 1399. «معرفی و طبقه‌بندی و ساختارشناسی کاشی‌های زرین‌فام یافت‌شده از قلعه‌دختر کرمان». پژوهۀ باستان‌شناسی 6 (2): 1ـ24.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم. 1335. راهنمای آثار تاریخی کرمان. کرمان: اداره‌کل فرهنگ کرمان.
ـــــــــ . 1351. «مجموعه‌های تاریخی در کرمان: مجموعۀ گنجعلی‌خان». مجلۀ یغما، ش. 293: 670ـ676.
ـــــــــ . 1368. گنجعلیخان. تهران: اساطیر.
بی‌نا. 2535. تاریخ شاهی قراختائیان. به‌اهتمام و تصحیح محمدابراهیم باستانی پاریزی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
باستانی پاریزی. 2535. «دیباچه». در تاریخ شاهی قراختائیان. بی‌نا. تهران: بنیاد فرهنگ ایران: ص نهم تا هفتاد‌وپنجم.
بلر، شیلا، و جاناتان بلوم. 1391. هنر و معماری اسلامی. ترجمۀ اردشیر اشراقی. تهران: سروش.
پوپ، آرتور آبهام. 1373. معماری ایران. ترجمۀ غلامحسین صدری افشار. چ۳. تهران: فرهنگان.
ــــــــ . 1387. «معماری دورۀ اسلامی؛ سدۀ هشتم هجری». ترجمۀ باقر آیت‌الله‌زادۀ شیرازی. در سیری در هنر ایران. زیر نظر آرتور آپم پوپ و فیلیس آکرمن، ویرایش زیر نظر سیروس پرهام. ج3، تهران: علمی و فرهنگی: ص1257ـ1304.پیرنیا، محمدکریم. 1374. آشنایی با معماری اسلامی ایران. تدوین غلامحسین معماریان. چاپ سوم، تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
حاج‌قاسمی، کامبیز. 1383. گنجنامه؛ دفتر ششم: مساجد. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، روزنه.
حافظ ابرو، شهاب‌الدین عبدالله خوافی. 1380. زُبدة‌التواریخ. مقدمه، تصحیح و تعلیقات سیدکمال حاج سیدجوادی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حیدری باباکمال یدالله، مریم دهقان، و محسن حاج‌حسینی. 1391. «تأملی بر تزیینات محراب‌های سلجوقی مسجد ملک کرمان با استناد به متون تاریخی و شواهد باستان‌شناسی». مطالعات تاریخ ایران اسلامی سال ۱ (4): 38ـ49.
خبیصی، محمد بن ابراهیم. 1343. تاریخ کرمان (سلجوقیان و غز در کرمان). تصحیح، تحشیه و مقدمۀ محمدابراهیم باستانی پاریزی. مجموعۀ زبان و فرهنگ ایران، تهران: طهوری.
خواجوی کرمانی. 1369. دیوان اشعار خواجو کرمانی. تصحیح احمد سهیلی خوانساری. چ۲. تهران: پاژنگ.
سعادت­نوری، حسین. 1342. «آصف­الدوله­ها: حاج غلامرضا آصف­الدولۀ شاهسون». مجلۀ یغما، ش. 178: 83ـ87.
شبانکاره­ای، محمد بن­ علی­ بن حسن. 1363. مجمع­ الانساب. تصحیح میرهاشم محدث. تهران: امیرکبیر.
غنی، قاسم. 1389. تاریخ عصر حافظ. با مقدمۀ محمد قزوینی. تهران: زوار.
کتبی، محمود. 1364. تاریخ آل مظفر. به­اهتمام و تحشیۀ عبدالحسین نوایی. تهران: انتشارات امیرکبیر.
گوبه، هانس. 1365. «ارگ بم». ترجمۀ کرامت‌الله افسر. در نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران، به‌کوشش محمدیوسف کیانی. تهران: چاپ ارشاد با همکاری هواپیمایی حمهوری اسلامی ایران (هما).
محرابی کرمانی، خطیب. 1330. تذکرة ‌الاولیا یا مزارات کرمان. به‌راهنمایی و مساعی سید محمد هاشمی کرمانی، به‌اهتمام و سرمایۀ حسین کوهی کرمانی. تهران: کوهی کرمانی.
محمدمرادی، اصغر. 1378. «کنکاشی پیرامون شهر قدیم کرمان». مجموعه مقالات دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران. به‌کوشش باقر آیت­الله­زادۀ شیرازی. ج 1، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 325ـ364.
معلم یزدی، معین­الدین ­بن جلال­الدین محمد. 1326. مواهب الهی. تصحیح و مقدمۀ سعید نفیسی. تهران.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد. 1361. احسن‌ التقاسیم فی معرفة‌الاقالیم. ترجمۀ علینقی منزوی. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
مستوفی، حمدالله ‌بن ابی‌بکر. 1394. تاریخ گزیده. به‌اهتمام عبدالحسین نوایی. چ۶. تهران: امیرکبیر.
منشی کرمانی، ناصرالدین. 1328. سِمط‌ العلی للحضرة‌العُلیا. به‌تصحیح و اهتمام عباس اقبال، تحت نظر محمد قزوینی. تهران: شرکت سهامی چاپ.
مهریار، محمد، فرهاد فخار تهرانی، و شامیل فتح‌االله‌یف. 1378. اسناد تصویری شهرهای ایران در دورۀ قاجاریه. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی و دانشگاه شهید بهشتی.
نامی اصفهانی، محمدصادق. 1362. تاریخ گیتی‌گشا. با مقدمۀ سعید نفیسی. تهران: اقبال.
وزیری کرمانی، احمدعلی خان. 1340. تاریخ کرمان (سالاریه). تصحیح و تحشیۀ و مقدمۀ محمدابراهیم باستانی پاریزی. تهران: دانشگاه تهران.
وزیری کرمانی، احمدعلی خان. 1345. جغرافیای مملکت کرمان. به‌کوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی. نشریۀ فرهنگ ایران‌زمین، ش. 14: 5ـ87.
ویلبر، دونالد نیوتن. 1365. معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان. ترجمۀ عبدالله فریار. چ۳. تهران: علمی و فرهنگی.
همت، محمود. 13 تاریخ مفصل کرمان. تهران: به‌سرمایۀ فروشگاه همت.
یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب. 1381. البلدان. ترجمۀ محمدابراهیم آیتی. چ۴. تهران: علمی و فرهنگی.
Anisi, Alireza. 2004. The Masji- i Malik in Kirman. Iran (42): 137-157.
Schroeder, Eric. 1936. Preliminary Note on Work in Persia and Afghanistan. Bulletin of the American Institute for Persian Art and Archaeology4 (3): 130-135.