بازخوانی و نقد ادلّه اختصاص حقّ شفعه به «بیع»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه سمنان

2 دانشجوی دکتری فقه و حقوق اسلامی دانشگاه سمنان

3 کارشناس ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تبریز؛

چکیده

حقّ شفعه، یک حقّ استثنائی و برخلاف قاعدۀ سلطنت بوده، و با اجتماع شرایطی، به صورت اختیار تملّک قهریِ سهم فروخته شده و مشاع، نمود می­یابد. ازجمله شرایط تحقّق حقّ شفعه که هم فقها و هم قانون­گذار عرفی در ماده 808 قانون مدنی به پیروی از دیدگاه مشهور فقهی عنوان کرده­اند، انتفال سهم مشاع از طریق «بیع» می‌باشد.
نوشتار حاضر، ضمن بیان اقوال موجود دربارۀ شرط مذکور و تحلیل مستندات آن، به بازخوانی ادلّه این حکم و نقد و بررسی روایات واردۀ باب، به عنوان مستند اصلی پرداخته و ضمن تقویت مبانی دیدگاه غیرمشهور، آن را أرجح تلقّی کرده است؛ یافته اصلی تحقیق حاکی از آن است که در کنار بازخوانی دوباره روایات، می­توان دلالت آنها بر اختصاص حقّ شفعه به بیع ـ آن­چنان که مشهور برآنند ـ را ناتمام دانسته و با نگرشی نو از جمله در دلالت روایات وارده، الغاء خصوصیّت از بیع و ملاک قرار دادن عرف و اراده عمومی، به جریان حقّ شفعه در تمامی عقود معاوضیِ ناقل ملکیّت، حکم کرد.

کلیدواژه‌ها


[1]. قرآن کریم، ترجمه حسین انصاریان
[2]. ابن منظور، محمّد بن مکرم (1414 ق).  لسان العرب، جلد 8، چاپ سوم، بیروت، دارالفکر، دارصادر.
[3]. احمد بن حنبل (؟). المسند، جلد 2، بیروت، دار صادر.
[4]. بجنوردی، سیّد حسن (1419 ق). القواعد الفقهیّه، جلد 6، قم، انتشارات هادی.
[5]. بحرانی، حسین بن محمد (؟). الانوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع، جلد 11، قم، مجمع البحوث العلمیّه.
[6]. بحرانی، یوسف بن احمد(1405 ق). الحدائق النّاضره فی احکام العتره الطّاهره، جلد 20، قم، مؤسسه النشر الاسلامی.
[7]. بخاری، محمد بن اسماعیل (1401 ق). صحیح بخاری، جلد 6، بیروت، دار الفکر.
[8]. تبریزی، جواد بن علی (1426 ق). منهاج الصالحین، جلد 2، قم، مجمع الإمام المهدی.
[9]. ترحینی عاملی، سیّد محمدحسین (1427 ق). الزّبده الفقهیّه فی شرح الرّوضه البهیّه، جلد 5، چاپ چهارم، قم، دارالفقه.
[10]. جبعی عاملی (شهید ثانی)، زین الدین بن علی (1413 ق). مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، جلد 12، قم، موسسه المعارف الاسلامیه.
[11]. ـــــــــــــ (1424 ق). الروضه البهیّه فی شرح اللمعه الدمشقیه، جلد 3، چاپ هشتم، قم، مجمع الفکر الاسلامی.
[12]. حرّ عاملی، محمد بن حسن (1409 ق). تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، جلد 25، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام.
[13]. حسین‌زاده، جواد (1391). قرارداد اختیار معامله، چاپ اول، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
[14]. حسینی روحانی، سیّدصادق (1412 ق). فقه الصادق علیه السلام، جلد 18، قم، دارالمکتب، مدرسه امام صادق علیه‌السلام.
[15]. حسینی روحانی، سیّد محمد (1417 ق). المسائل المنتخبه، کویت، شرکه مکتبه الألفین.
[16]. حسینی سیستانی، سیّدعلی (1422 ق). المسائل المنتخبه، چاپ نهم، قم، دفتر آیت‌الله سیستانی.
[17]. ــــــــــــــــ (1417 ق). منهاج الصالحین، جلد 2، چاپ پنجم، قم، دفتر آیت الله سیستانی.
[18]. حسینی عاملی، سیّد جواد (؟). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، جلد 6، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[19]. حسینی مراغی، میر سیّد عبدالفتاح (1417 ق). العناوین الفقهیه، جلد 2، قم، مؤسسه النشر الاسلامی.
[20]. حلّی (علامه)، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی (1413 ق). قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، جلد 2، قم، مؤسسه النشر الاسلامی.
[21]. ـــــــــــــــ (1413 ق). مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، جلد 5، چاپ دوم، قم، مؤسسه النشر الاسلامی.
[22]. حلّی (محقق)، جعفر بن حسن (1408 ق). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جلد 3، چاپ دوم، قم، موسسه اسماعیلیان.
[23]. خوانساری، سیّد احمد (1405 ق). جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، جلد 6، چاپ دوم، قم، مؤسسه اسماعیلیان.
[24]. رملی، شمس الدین (؟). نهایه المحتاج إلی شرح المنهاج، جلد 5، بیجا، دار احیاء التراث العربی.
[25]. سبزواری، سیّد عبدالأعلی (1413 ق). مهذّب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، جلد 18، چاپ چهارم، قم، مؤسسه المنار.
[26]. سبزواری، محمدباقر (1423 ق). کفایه الاحکام، جلد 1، قم، مؤسسه النشر الاسلامی.
[27]. سرخسی، محمد بن احمد (1406 ق). المبسوط، جلد 14، بیروت، دار المعرفه.
[28]. شافعی، محمد بن ادریس (؟). المسند، بیروت، دار الکتب العلمیه.
[29]. صدوق (ابن بابویه)، محمد بن علی بن حسین (1404). من لایحضره الفقیه، جلد 14، چاپ دوم، قم، مؤسسه النشر الاسلامی.
[30]. طباطبائی (صاحب ریاض)، سیّد علی (1404 ق). ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل، جلد2، قم، مؤسسه آل البیت.
[31]. طوسی (شیخ الطائفه)، محمد بن حسن (1387 ق). المبسوط فی فقه الامامیه، جلد 3، چاپ سوم، تهران، المکتبه المرتضویه لإحیاء الاثار الجعفریه.
[32]. علیدوست، ابوالقاسم (1390). فقه و مصلحت، چاپ دوم، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
[33]. فاضل موحدی لنکرانی، محمد (1422 ق). الاحکام الواضحه، چاپ چهارم، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع).
[34]. فراهیدی، خلیل بن احمد (1410 ق). کتاب العین، جلد 1و2، چاپ دوم، قم، نشر هجرت.
[35]. فیض کاشانی، محمد محسن (؟). مفاتیح الشرائع، جلد 3، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.
[36]. کاتوزیان، ناصر (1394). شفعه، وصیت، ارث، چاپ بیست و سوم، تهران، بنیاد حقوقی میزان.
[37]. کزازی عراقی (آقا ضیاء)، ضیاء الدین علی بن آخوند ملا محمدکبیر (1414 ق). شرح تبصره المتعلّمین، جلد 2، قم، مؤسسه النشر الاسلامی.
[38]. محقّق داماد، سیّد مصطفی (1384). ایقاع، أخذ به شفعه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی.
[39]. مظفر، محمدرضا (1408 ق). أصول الفقه، جلد 2، چاپ پنجم، قم، مکتبه بصیرتی.
[40]. مغنیه، محمدجواد (1420 ق). فقه الامام جعفر الصادق (ع)، جلد 3، قم، مؤسسه انصاریان.
[41]. موحدی محبّ، مهدی (1390). «بازخوانی و نقد ادله اختصاص خیار مجلس به بیع»، فقه و مبانی حقوق اسلامی، تهران، سال 44، شماره 2، پاییز و زمستان، صص 139ـ145.
[42]. خوئی، سیّد ابوالقاسم (1410 ق). منهاج الصالحین، جلد 2، چاپ بیست و هشتم، قم، نشر مدینه العلم.
[43]. نجفی (صاحب جواهر)، محمدحسن (1404 ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، جلد 37، چاپ هفتم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.