درآمدهای نفتی و آثار متعارض آن بر رشد و توسعه اقتصادی در ایران و نروژ

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

2 کارشناسی ارشد علوم سیاسی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

چکیده

نفت به‌عنوان اصلی‌ترین منبع قدرت اقتصادی و سیاسی همواره در تحولات سیاسی و اجتماعی دولت‌های نفتی نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا کرده است. در مقاله حاضر با بررسی مقایسه‌ای نقش نفت در اقتصاد ایران و نروژ در پی پاسخ به این پرسش هستیم که چرا درآمدهای نفتی در ایران منجر به توسعه اقتصادی نشده، اما در نروژ، پیشران توسعه اقتصادی بوده است؟ فرضیه‌ای که در پاسخ به این سوال در چارچوب مقاله حاضر مورد آزمون قرار گرفته عبارت از این است که تفاوت در سیاستگذاری و مدیریت درآمدهای نفتی بین ایران و نروژ علت آثار متفاوت آن درآمدها در توسعه اقتصادی است. یافته‌های مقاله نشان می‌دهد وابستگی ملی ایران به نفت و هزینه کردن درآمدهای ناشی از آن در چارچوب بودجه و هزینه‌های جاری منجر به پیامدهای ضد توسعه در ایران شده است. برعکس، در نروژ، به جای تاکید بر سرمایه‌ها یا منابع طبیعی، بر توسعه سرمایه‌های انسانی تاکید شده و از ثروت نفت به‌عنوان پشتوانه و موتور توسعه بهره گرفته شده است. در نروژ با جلوگیری از ورود درآمدهای نفتی به بودجه جاری و ذخیره نمودن آن در صندوق ذخیره ارزی و با مدیریت هوشمندانه، اقدام به سرمایه گذاری در خارج از کشور صورت پذیرفته است و ضمن جلوگیری از تبدیل کشور و دولت به دولتی رانتیر، از این نعمت در مسیر پیشبرد برنامه‌های توسعه کشور استفاده شده است.

کلیدواژه‌ها


ابراهیمی‌، سجاد‌. (1390‌). «شوک‌های‌ قیمت‌ نفت‌ و نـوسانات ‌نـرخ ارز و نااطمینانی حاصل از آنها بر رشد اقتصادی کشورهای منتخب». فصلنامه پژوهش‌نامه بازرگانی. شـماره 59. 106-83.
افروز، احمد‌ و سوری، علی. (1383). «اثر ثبات و نوسانات صادرات نفت بر رشد اقتصادی‌ ایران»‌. پیک‌ نور. دوره2. شماره4 (ویژه اقتصاد). 110-103.
بابازاده، بهزاد. (1392). «نروژ؛ تنها کشور نفتی توسعه یافته؛ چرا؟». روزنامه اندیشه اقتصاد. شماره۳۰۸۱.
ترکمانی، علی دینی. (1394). «نفت، طلای سیاه یا بلای سیاه». روزنامه دنیای اقتصاد. شماره خبر 869668.
توسلیان، زهرا. (1393). اقتصاد سیاسی رانتیریسم و امکان سنجی تحقق الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت. پایان نامه کارشناسی ارشد. کرمانشاه: گروه علوم سیاسی دانشگاه رازی.
تهرانی، فرشاد. (1384). «تجربه کشور نروژ در مورد متنوع‌سازی اقتصادی صنعت نفت و کاربردهای آن برای ایران». مجله مطالعات اقتصاد انرژی. شماره 7. ‏74-72.
حاجی میرزایی، سیدمحمدعلی. (1385). «بررسی ضرورت و اهمیت تنظیم جریان ورود درآمدهای نفتی به اقتصاد ایران». ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ بررسی‌های مسائل اقتصاد انرژی. سال دوم. شماره3. 31-4.
حاجی یوسفی‌، امیر محمد. (1378). دولت، نفت و تـوسعه اقـتصادی در ایران. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
حسینی یزدی و دیگران. (1394). «بررسی تاثیر درآمدهای بالای نفتی بر توسعه کشور نروژ با استفاده از تحلیل عملکرد». ماهنامه علمی- ترویجی اکتشاف و تولید نفت و گاز. شماره 123. 24-19.
حسینی، سیدمصطفی. (1389). دولت رانتیر و انقلاب اسلامی در ایران. پایان نامه کارشناسی ارشد. بابلسر: دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه مازندران.
حشمت‌زاده، محمدباقر. (1379). آثار و نتایج انقلاب اسلامی ایران. تهران: موسسۀ فرهنگ دانش و اندیشۀ معاصر.
حشمتی مولایی، حسین. (1383). «اقتصاد ذخایر ارزی انتخاب ناگزیر جوامع اسلامی».  فصلنامه بـانک صـادرات ایـران. شماره‌ 29‌، 29-20
راغفر، حسین و ابراهیمی، آزاده. (1387). «نابرابری درآمدی در ایران طی سالهای 1385-1363». فـصلنامه رفاه اجتماعی. شماره28. 34-9.
روشنی، حمید محمد. (1395). «اثر درآمدهای نفتی بر نقدینگی ایران، با تاکید بر نقش صندوق ذخیره ارزی». فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی. شماره23. 74-59.
سازمان برنامه و بودجه. (1374). قانون برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.
سازمان برنامه و بودجه. (1368). قانون برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.
سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور. (1383). «مبانی نظری و مستندات برنامه چهارم توسعه». جلد اول و دوم.
سلطانی، علیرضا و حشمت پور، علیرضا. (1395). «ساختار مدیریت درآمدهای نفتی در نروژ و گذار از دولت رانتیر». فصلنامه مطالعات روابط بین الملل. شماره 34. 197-230. 
شیرکوند، فاطمه. (1382). «درآمدهای نفتی ایران وایجاد رانت‌خواری،حذف رقابت». ماهنامه سیاسی، اقتصادی، مسائل اجتماعی. شماره 149. 52-48.
صادقی، حسین و بهبودی، داوود. (1391). «صندوق ذخیره توسعه و عمران ملی». دو ماهنامه بررسی مسائل و سیاست‌های اقتصادی. شماره 51-52. 52-23.
صندوق توسعه ملی جهموری اسلامی ایران.(1390). بررسی جایگاه صندوق‌های ثروت ملی در ایران و جهان.
صیادی، محمد و بهرامی، جاوید. (1394). «ارزیابی اثرات سیاست‌های سرمایه گذاری درآمد نفتی بر متغیرهای عملکرد اقتصادی در ایران: رویکرد تعادل عمومی تصادفی پویا (DSGE)». پژوهش‌نامه اقتصاد انرژی ایران. دوره4. شماره 16. 85-13.
علی نژاد، محمد. (1395). «وایکینگ‌های مرفه». هفته نامه تجارت فردا. شماره 176.
فولر،گراهام. (1377).  قبله عالم. ترجمه: عباس مخبر. تهران: نشرمرکز.
کاتوزیان، همایون. (1374). «اقتصاد سیاسی کشورهای صادر کننده نفت». ترجمه: علیرضا طیب.  اطلاعات سیاسی اقتصادی. شماره 95 و 96.
کارآفرین. (1386). «راه نروژی، تدبیر‌ کویتی‌». شماره 56.
کرم‌ زادی‌، مسلم. (1391). «وابستگی به درآمدهای نـفتی، بـی ثـباتی در سیاست و توسعه اقتصادی در ایران».  فصلنامه علمی‌-پژوهشی رهیافت انقلاب اسلامی. شماره 21. 49-68.
کمالی دلفاردی و دیگران. (1394). «بررسی عملکرد دولت‌های رانتیر در دو حوزه ی توسعه اقتصادی و سیاسی». کنفرانس بین المللی اقتصاد سبز.
کیان پور، سعید. (1389). «بررسی حساب ذخیره ارزی در ایران در مقایسه با تجربیات صندوق‌های نفتی سایر کشورها». بررسی‌های بازرگانی. شماره 43. 78-95.
محمدزاد، اصغر و مصلی نژاد، عباس. (1395). «برنامه سوم توسعه (1383-1379)؛ زمینه‌ها، اهداف،کامیابی‌ها و ناکامی‌ها». فصلنامه راهبرد. شماره 79. 176-157.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. (1385). «گزارش ارزیابی عملکرد حساب ذخیره ارزی 1379 لغایت 1385».
نجفی، کرم. (1383). تاثیردرآمد‌های نفتی بر سیاست‌های اقتصادی ایران در دهه 60 و 70. پایان نامه کارشناسی ارشد. تهران: گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران.
یـوسفی، مهدی. (1384). «گزارش‌ کشوری انرژی: نروژ». تهران‌: موسسه مطالعات بین المللی انرژی.

References

Abdullah Kaya,Evren Tok & et al. (2019). Article Economic Diversification Potential in the Rentier, States Towards for            a Sustainable Development.
Adib Bazgir. (2018). Economic and political pathology of rentier governments in the Middle East Book· August,       Publisher: Padina Publication.
Askari, Hossein & Jaber, Mohamed. Oil Exporting Countries of the Persian Gulf: what Happened to all that Money. Journal       of Energy linance and Development.
Beblawi, Hazem Al and Luciani, Giacomo. (1990). The Rentier State in the Arab World. in Luciani, G. The Arab State. London: Routledge.
Demesquitabueno, Alastair, Smith‌ ‌‌Bruce,‌ Randolphm Disch ,Arne. (2013). Norway’s Oil for Development Program. Oslo, Scanteam. on http://www.oecd.org .
Essays, UK. (November 2013). The Dutch Disease: Lessons from Norway. on https://www.ukessays.com/essays/health-and-social-care/dutch-disease-  lessons-norway-1468.php?vref.
Jones,walter.s. (1991). the Logic of International relations. Newyork: harper Collins publishers Inc.
Kamrava, Mehran. (2003). The Politics of Weak Control : State Capacity and Economic Semi – Formality in the Middle East. Georgetown: Georgetown University Press.
Kamiar, Mohaddes, M.Hashem, Pesaran. (2012). One Hundred Years of Oil Income and the Iranian Economy: A Curse or a Blessing?. CESifo Working Paper, No. 4118.
Mgangaluma, Evarist. (2014). Natural Resources Managment, Harare, MEFMI.     on http://www‌.mefmi‌.org/images
Murray, Cameron. (2010). Fresh Economic Thinking . The Norwegian solution to Dutch Disease. Wednesday, April 7.
Norwegian Ministry of Finance. (2011). The Management of the Government Pension. on https://www.regjeringen.no
Ross , Michael. (April 2001). Does Oil Hinder  Dmocracy. World Politics, Volume 53, Issue 3.
Shatha Khalil. (2018). The Rentier Mentality of the government destroys the Iraqi economy. Rawabet Center for Research and Strategic Studies.