لهراسپِ بیگانه، سگزیانِ ایرانی بررسیِ مفهومِ «ایرانیان» در مصراعِ «همه کشور ایرانیان را دِهَم»

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دانشیارِ گروهِ زبان و ادبیّاتِ فارسی، واحدِ دزفول، دانشگاهِ آزادِ اسلامی، دزفول، ایران.

چکیده

نگارنده در جستارِ پیشِ رو می­کوشد تا با استفاده از منابعِ دورۀ اسلامی و به روشِ توصیفی ـ تحلیلی، مقصودِ اسفندیار از واژۀ «ایرانیان» را در این مصراع: «همه کشور ایرانیان را دِهَم» که در هَنگامِ گِله­گزاری از گُشتاسپ نزدِ مادرش می­گوید، روشن سازد. بسیاری از پِژوهندگانِ شاهنامه این پرسش را مطرح کرده­اند که مگر ایران در زمانِ گُشتاسپ در دستِ ایرانیان نبوده است که اسفندیار می­خواهد پس از گرفتنِ آن از پدر، آن را در اختیارِ ایرانیان گذارد؟ نتیجۀ پِژوهش نشان خواهد داد که پهلَوانانِ عهدِ کَیْخُسْرَو، گویا از آنجا که لهراسپ، پدربزرگِ اسفندیار، کیشِ صابئی دارد (در شاهنامه نشانه­هایی از آن آمده و در منابعِ دیگر به صابئی بودنِ او به آشکار اشاره شده است) و با بیگانگانی چون بخت­النصرِ بابِلی، پیوندهایی بسیار نزدیک داشته است، او را نانِژاده و بیگانه می­پنداشتند. اسفندیار در مصراعِ یادشُده و در تقابل با پدرش، می­خواهد همین موضوع را پیش کَشد؛ پس «ایرانیان» در سخنِ او یعنی پهلَوانانِ سیستان؛ زیرا پارت­ها که خاندانِ زال و گودرز از آنان­اند، سرزمینِ خود و پیرامونِ آن را ایران­شهر می­گفتند و سیستان را می­توان با توجّه به شواهدی که خواهد آمد، در پیوند با ایران­ویج (پهنۀ ایرانی) دانست.  

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Alien Lohrasp versus the Iranian Sagzi; A Review on the Concept of “Iranians” in the Hemistich of “I Will Ggive the realm to Iranians”

نویسنده [English]

  • Hamidreza ََArdestani rostami
Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Branch of Dezful, Islamic Azad University, Dezful, Iran
چکیده [English]

Using the sources from the Islamic era and an analytic-descriptive research method, the author seeks to illuminate what Esfandiyar means by the term “Iranians” in the hemistich of “I shall give the realm to Iranians”, while complaining about his father, Goshtasb, to his mother. Many researchers of the Shahnameh (The Book of Kings) have raised this question whether Iran was not already in the hands of Iranians, so Esfandiyar would plan to take it back from his father and bring at their disposal? The research findings show that during the era of Kay Khosrow, Heroes considered Lohrasp, the grandfather of Esfandiyar, as an alien of ignoble origin,as he was a mandaeist (there are some inferences to this in The Shahnameh, while some other sources directly refer to his mandaeism), and he had close relations with such foreigners as Nebuchadnezzar II. In the hemistich quoted above, Esfandiyar intends to raise this subject to his father. Thus, “Iranians” in his words means Heroes of Sistan because the Parthians, of whom the dynasty of Zal and Gudarz are descendants, called their homeland and the surroundings “Iran-Shahr”. In the light of evidences, Sistan can be considered in connection with the expanse of Iranians (Iran-wīj)

کلیدواژه‌ها [English]

  • Luhrasp
  • Mandaeism
  • Nebuchadnezzar II
  • Iranians
  • Sistan
  • Esfandiyar
آسموسن، جس. پیتر (1373). «مانی و دینِ او: بررسیِ متون»، آیینِ گنوسی و مانوی، ویراستۀ میرچا الیاده، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل­پور، تهران: فکر روز.
ابنِ­اثیر، عزّالدّین ابوالحسن (1349). اخبارِ ایران، ترجمۀ محمّدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: دانشگاهِ تهران.
ابنِِِ­بلخی (1385). فارس­نامه، تصحیحِ گای لیسترانج و رینولد نیکُلسون، تهران: اساطیر.
ابن­ِحوقل (1366). سفرنامۀ ابنِ­حوقل (ایران در صوره­الارض)، ترجمه و توضیحِ جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.
اردستانی رستمی، حمیدرضا (1390). «در این کهنه­محراب (فردوسی و نقدِ سیاست­هایِ ساسانی و غزنوی در سایۀ چرخشِ شخصیّتِ گُشتاسپ در شاهنامه)»، پژوهش­نامۀ فرهنگ و ادب، ش 11، س 7.
اردستانی رستمی، حمیدرضا (1393). «فردوسی، ابومنصور و آرمان­هایِ ملوک­الطّوایفیِ پارتی»، پژوهش­هایِ ادبی، س 11، ش 43.
اسدیِ طوسی، ابونصر علی بن احمد (1389). گرشاسپ­نامه، به اهتمام و تصحیحِ حبیب یغمایی، تهران: دنیایِ کتاب.
اسلامی ندوشن، محمّدعلی (1386). داستانِ داستان­ها (رُستم و اسفندیار در شاهنامه)، تهران: شرکتِ سهامیِ انتشار.
اسماعیل­پور، ابوالقاسم (1396). اسطورۀ آفرینش در کیشِ مانی (ویراستِ سوم، با گفتارهایی دربارۀ ادبیّات و عرفانِ مانوی)، تهران: چشمه.
اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل (1362). مقالات­الاسلامیّین و اختلاف­المصلّین، ترجمه و تعلیقات از محسن مؤیّدی، تهران: امیرکبیر.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم (1340). مسالک و ممالک، به کوششِ ایرج افشار، تهران: بُنگاهِ ترجمه و نشرِ کتاب.
انصاریِ دمشقی، شمس­الدّین محمّد بن ابی­طالب (1357). نُخبه­الدّهر فی عجائب البرّ و البحر، ترجمۀ سیّد حمید طبیبیان، تهران: فرهنگستانِ ادب و هنر.
بلعمی، ابوعلی محمّد بن محمّد (1385)، تاریخِ بلعمی، تصحیحِ محمّدتقی بهار، به کوششِ محمّد پروین گنابادی، تهران: زوّار.
بهار، مهرداد (1389). پژوهشی در اساطیرِ ایران (پارۀ نخست و پارۀ دویم)، تهران: آگه.
بهار، مهرداد و ابوالقاسم اسماعیل­پور (1394). ادبیّاتِ مانوی (گزارشِ دست­نویس­هایِ منثورِ فارسیِ میانه و پهلوانی از آثارِ مانی و مانویان)، تهران: کارنامه.
بیرونی، ابوریحان محمّد بن محمّد (1389). آثارالباقیه عن القرونِ الخالیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.
تاریخِ سیستان (1387). به تصحیحِ محمّدتقی بهار (ملک­الشّعرا)، تهران: معین.
جوینی، عزیزالله (1384). نبردِ اندیشه­ها (داستانِ رُستم و اسفندیار)، از دست­نویسِ موزۀ لنینگراد (733)، گزارشِ واژگانِ دشوار و برگردانِ همۀ ابیات به فارسیِ روان، تهران: دانشگاهِ تهران.
حدود­العالَم مِن المشرق الی المغرب (1362). به کوششِ منوچهر ستوده، تهران: طهوری.
خالقی مطلق، جلال (1360). «همه کشور ایرانیان را دِهَم»، آینده، س 7، ش 6.
خالقی مطلق، جلال (2006). یادداشت­هایِ شاهنامه بر اساسِ طبعِ انتقادیِ شاهنامۀ فردوسی، مجموعه متونِ فارسی، زیرِ نظرِ احسان یارشاطر، نیویورک: بنیادِ میراثِ ایران.
خالقی مطلق، جلال (1396). واژه­نامۀ شاهنامه، به کوششِ فاطمه مهری و گلاله هنری، تهران: سخن.
داندامایف، محمّد ا. (1391). ایرانیان در بابِلِ هخامنشی، ترجمۀ محمود جعفری دهقی، تهران: ققنوس.
دریایی، تورج و خداداد رضاخانی (1397). از جیحون تا فرات (ایران­شهر و دنیایِ ساسانی)، ترجمۀ مریم بیجوند، تهران: مروارید.
دوستخواه، جلیل (1379). اوستا (کهن‌ترین سرودها و متن‌هایِ ایرانی)، تهران: مروارید.
دهقانی، محمّد (1395). شاهنامۀ فردوسی (تاریخِ ادبیّاتِ ایران 8)، تهران: نشرِ نی.
دیاکنف، ایگور میخائیلوویچ (1395). تاریخِ ماد، ترجمۀ خشایار بهاری، تهران: فرزان روز.
رستگار فسایی، منصور (1380). حماسۀ رُستم و اسفندیار، تهران: جامی.
رودکی، جعفر بن محمّد (1382). دیوانِ شعر (حاویِ همۀ اشعارِ مستند بر پایۀ تازه­ترین یافته­ها با بیت­نما و نمایۀ عامّ)، پژوهش، تصحیح و شرحِ جعفر شعار، تهران: قطره.
زادسپرم (1385). وِزیدگی­هایِ زادسپرم، پژوهشی از محمّدتقی راشد محصّل، تهران: پژوهشگاهِ علومِ انسانی و مطالعاتِ فرهنگی.  
سرکاراتی، بهمن (1393). سایه­هایِ شکارشُده (گُزیدۀ ­مقالاتِ فارسی)، تهران: طهوری.
شاپور شهبازی، علی­رضا (1397). «تاریخِ ایدۀ ایران: هویّتِ ایرانی در دورۀ هخامنشی و اشکانی (پارتی)»، هویّتِ ایرانی از دورانِ باستان تا پایانِ پهلوی، ترجمه و تدوینِ حمید احمدی، تهران: نشرِ نی.
شاپور شهبازی، علی­رضا (1398). «ریشه­هایِ پارتیِ خاندانِ رُستم»، ترجمۀ زاگرس زند، تاریخ و فرهنگِ ایرانِ باستان، دانشگاهِ شهید بهشتی، س 3 ، ش 3.
شبانکاره­ای، محمّد بن علی بن محمّد (1381). مجمع­الانساب (نیمۀ اوّل)، به تصحیحِ میرهاشم محدّث، تهران: امیرکبیر.
شعار، جعفر و حسن انوری (1385). رزم­نامۀ رُستم و اسفندیار، تهران: قطره.
شهرستان­هایِ ایران­شهر (نوشته­ای به زبانِ فارسیِ میانه دربارۀ حماسه و جغرافیایِ باستانیِ ایران) (1388). آوانویسی، ترجمۀ فارسی و یادداشت­ها از تورج دریایی، به کوششِ شهرام جلیلیان، تهران: توس.
عُریان، سعید (1392). راهنمایِ کتیبه­هایِ ایرانیِ میانه (پهلوی ـ پارتی)، تهران: علمی.
فرای، ریچارد نلسون (1386). میراثِ باستانیِ ایران، ترجمۀ مسعود رجب­نیا، تهران: علمی و فرهنگی.
فرّخیِ سیستانی، علی بن جولوغ (1380). دیوان، به کوششِ محمّد دبیرسیاقی، تهران: زوّار.
فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه، تصحیحِ جلال خالقی مطلق و همکاران (محمود امیدسالار ج6 و ابوالفضلِ خطیبی ج7)، تهران: دایره­المعارفِ بزرگِ اسلامی.
فردوسی، ابوالقاسم (1393). شاهنامه، پیرایشِ جلال خالقی مطلق، تهران: سخن.
فَرْنْبَغ دادگی (1380). بُنْدهش، گزارشِ مهرداد بهار، تهران: توس.
فره­وشی، بهرام (1387). ایران­ویج، تهران: دانشگاهِ تهران.   
فلّاح، غلام­علی (1389). رُستم و اسفندیار (مقدّمه، تنقیح، تعلیقات)، تهران: سمت و مرکزِ تحقیق و توسعۀ علومِ انسانی و دانشگاهِ تربیت معلّم.
قُلی­زاده، خسرو (1387). فرهنگِ اساطیرِ ایرانی بر پایۀ متونِ پهلوی، تهران: کتابِ پارسه.
کزّازی، میرجلال­الدّین (1382). نامۀ باستان (ویرایش و گُزارشِ شاهنامۀ فردوسی)، ج3، داستانِ سیاوش، تهران: سمت.
کزّازی، میرجلال­الدّین (1384). نامۀ باستان (ویرایش و گُزارشِ شاهنامۀ فردوسی)، ج6، از پادشاهیِ لهراسپ تا پادشاهیِ دارایِ داراب، تهران: سمت.
کزّازی، میرجلال­الدّین (1387). خشم در چشم (گزارشی از رُستم و اسفندیارِ شاهنامه)، ج3، تهران: سمت.
کورتیس، جان (1387). ایرانِ باستان به روایتِ موزۀ بریتانیا، ترجمۀ آذر بصیر، ویرایشِ علمیِ پیمان متین، تهران: امیرکبیر.
کویاجی، جهانگیر کُووِرْجی (1388). بنیادهایِ اسطوره و حماسۀ ایران، گزارش و ویرایشِ جلیل دوستخواه، تهران: آگه.
کینگ، لئوناردو (1386). تاریخِ بابِل از تأسیسِ سلطنت تا غلبۀ ایرانیان، ترجمۀ رقیّه بهزادی، تهران: علمی و فرهنگی.
گازرانی، ساقی (1397). روایت­هایِ خاندانِ رُستم و تاریخ­نگاریِ ایرانی، ترجمۀ سیما سلطانی، تهران: مرکز.
گَرْدیزی، ابوسعید عبدالحیّ (1384). زَیْن­الاَخبار، به اهتمامِ رحیم رضازاده ملک، تهران: انجمنِ آثار و مفاخرِ فرهنگی.
گیرْشْمَن، رومن (1386). ایران از آغاز تا اسلام، ترجمۀ محمّد معین، تهران: نگاه.
مجمل­التّواریخ و القصص (1383). تصحیحِ محمّدتقی بهار، تهران: دنیایِ کتاب.
محبّتی، مهدی (1381). پهلوان در بُن­بَست (متنِ کاملِ رُستم و سهراب و رُستم و اسفندیار با نگاهی تازه به فردوسی و عناصرِ داستانی در شاهنامه)، تهران: سخن.
مختاری، محمّد (1379). اسطورۀ زال (تبلورِ تضادّ و وحدت در حماسۀ ملّی)، تهران: توس.
مستوفی، حمدالله (1387). تاریخِ گُزیده، به اهتمامِ عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
مستوفی، حمدالله (1398). نُزهه­القلوب (در وصفِ بُلدان و ولایات و بُقاع)، تصحیح و تحشیۀ گای­ لیستِرانج، تهران: اساطیر. 
مسعودی، علی بن حسین (1387). مُرُوج ­الذَّهَب و معادن­الجوهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
مسعودی، علی بن حسین (1389). التنبیه و الاشراف، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی. 
مقدسی، ابوعبدالله محمّد ­بن­ احمد (1385). احسن­التّقاسیم، ترجمۀ علی­نقی منزوی، تهران: کومش.
مقدسی، مطهّر بن طاهر (1386). تاریخ و آفرینش، مقدّمه، ترجمه و تعلیقاتِ محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.
مسکویهِ رازی، ابوعلی (1389). تجارب­الامم (آزمون­هایِ مردم)، ج1، ترجمه و تحشیۀ ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.
منهاج سراج جوزجانی، عثمان بن محمّد (1389). طبقاتِ ناصری (تاریخِ ایران و اسلام)، تصحیح، مقابله و تحشیه از عبدالحیّ حبیبی، تهران: اساطیر.
میرفخرایی، مهشید (1387). فرشتۀ روشنی (مانی و آموزه­هایِ او)، تهران: ققنوس.
مینویِ خرد (1379). ترجمۀ احمد تفضّلی، تهران: توس.
نیولی، گراردو (1387). آرمانِ ایران (جستاری در خاستگاهِ نامِ ایران)، ترجمۀ سیّد منصور سیّدسجّادی، تهران: مؤسّسۀ بینش­پژوه.
نیولی، گراردو (1397). «شکل­گیریِ ایدۀ ایران و هویّتِ ایرانی در ایرانِ باستان»، هویّتِ ایرانی از دورانِ باستان تا پایانِ پهلوی، ترجمه و تدوینِ حمید احمدی، تهران: نشرِ نی، صص 47-56.
ویسهوفر، یوزف (1386). ایرانِ باستان از 550 پیش از میلاد تا 650 پس از میلاد، ترجمۀ مرتضی ثاقب­فر، تهران: ققنوس.
هرودوت (1389). تاریخِ هرودوت، ترجمۀ مرتضی ثاقب­فر، تهران: اساطیر.
هالروید، استوارت (1395). ادبیّاتِ گنوسی، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل­پور، تهران: هیرمند.  
هفت کشور (صُوَر­الاقالیم) (1353). به کوششِ منوچهر ستوده، تهران: بنیادِ فرهنگِ ایران.
یاحقّی، محمّدجعفر (1387). بهین­نامۀ باستان (خلاصۀ شاهنامۀ فردوسی)، مشهد: بِه­ْنشر (آستانِ قُدسِ رضوی).
یشت­ها (1377). تفسیر و تألیفِ ابراهیم پورداود، تهران: اساطیر.
یعقوبی، احمد بن اسحاق (1387). َالْبُلدان (کهن­ترین متنِ جغرافیاییِ مسلمانان)، ترجمۀ محمّدابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
یوناس، هانس (1398). کیشِ گنوسی (پیامِ خدایِ ناشناخته و صدرِ مسیحیّت)، ترجمۀ ماشاءالله کوچکی میبدی و حمید هاشمی کهندانی، قم: دانشگاهِ ادیان و مذاهب.
Avesta (The Sacred Books of the Parsis) (1886). Ed Karl F. Geldner, Stuttgart.
Back, M.(1978). Die Sassanidischen Staatsinschriften, Acta Iranica 18, Leiden: Leiden: Téhéran-Liège.
Dānāk-u Mainyō-ī Khrad (1913). Pahlavi, Pazand and Sanskrit Texts, ed B. T. Anklesaria, Bombay.
Iranian Bundahišn (1978). ed K.M.Jamasp Asa, Y.Mahyar Nawabi, M.Tavousi, Shiraz: Pahlavi University.
Kent, R. G (1953). Old Persian; Grammer. Texts. Lexicon, Connecticut.
Zātsparam (1964). Vichītakīhā-ī Zātsparam, Text and Introdution, by B. T Anklesaria, Bombay.