زمینه‌های تاریخی و اجتماعی شکل‌گیری پاویون‌های عصر قاجار در نمایشگاه‌های جهانی و جایگاه‌شان در معماری مدرن ایران (1913-1873 م /1252-1292 ه.ش)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری معماری اسلامی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

2 دانشیار گروه معماری داخلی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر، تهران، ایران

چکیده

همگام با شکوفایی صنعت در نیمه دوم قرن نوزدهم، جهان شاهد برپایی نمایشگاههایی بود که جهت تمجید از دستاوردهای صنعتی برگزار میشد. نمایشگاههای این دوران همراه بود با برپایی پاویونهای دول مختلفی که فرهنگ و هنر و معماریشان را در معرض بازدید یکدیگر قرار میدادند. حضور پاویونهای ایران در این نمایشگاهها، همزمان بود با تحولات سیاسی و اجتماعی در دولت قاجار و مسئله تجدد و تجددگرایی که از چند دهه پیش سودای آن در جامعه ایرانی رخنه کرده بود. طراحی این پاویونها در کشاکش دوسویه بین قوانین و خواستههای برپاکنندگان نمایشگاههای جهانی و تحولات اجتماعی داخلی، نشان از وجود ریشههایی عقیممانده و کمتر شناختهشده در مسیر تکوین معماری مدرن ایران دارد. این مقاله با رویکردی تفسیری-تاریخی در پی آن است تا با بررسی جایگاه پاویونهای ایران عصر قاجار و زمینههای اجتماعی تأثیرگذار در شکلگیری آنها در هفت دوره از نمایشگاههای جهانی، جایگاه مباحث و مسائلی را که درخصوص طراحیشان مطرح شد، در تاریخ معماری مدرن ایران تبیین کند. نتایج حاصل از این تحقیق نشان از بازتعریف و بازتفسیر معماری و دورهبندی تاریخ در ذیل جریانهای «هویت ملی»، «باستانشناسی» و «شرقشناسی» دارد. بااینحال، دستاورد این مباحث نتوانست نقش تأثیرگذاری بر معماری عصر قاجار داشته باشد، اما میراث خود را برای دوره بعدی یعنی پهلوی اول بجا نهاد.

کلیدواژه‌ها


-  آخوندزاده، میرزا فتحعلی (1961). الفبای جدید و مکتوبات (به کوشش حمید محمدزاده و حمید آراسلی). باکو: فرهنگستان علوم جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجانی.
-  آخوندزاده، میرزا فتح علی (1351). مکتوبات (به کوشش باقر مؤمنی). تهران: شبگیر.
-  آدمیت، فریدون (1357). اندیشههای میرزا آقاخان کرمانی. تهران: انتشارات پیام.
-  آدمیت، فریدون (1349). اندیشههای میرزا فتحعلی آخوندزاده. تهران: انتشارات خوارزمی.
-  آدمیت، فریدون (1363). اندیشههای طالبوف تبریزی. تهران: پدیده.
-  آزاد ارمکی، تقی (1380). مدرنیته ایرانی؛ روشنفکران و پارادایم فکری عقبماندگی در ایران. تهران: دفتر مطالعاتی انتشاراتی اجتماع.
-  آشوری، داریوش (1387). ما و مدرنیت. تهران: صراط.
-  احمدی، بابک (1373). مدرنیته و اندیشه انتقادی. تهران: نشر مرکز.
-  احمدی، بابک (1377). معمای مدرنیته. تهران: نشر مرکز.
-  اعتمادالسلطنه، محمدباقر (1318 ق). ایران و اکسپوزیسیون. روزنامه شرف، 46، 193-194.
-  اعتمادالسلطنه، محمدحسنخان (1371). تاریخ اشکانیان: دررَالتیجان فی تاریخ بنیالاشکان (به کوشش و اهتمام نعمت احمدی). تهران: انتشارات اطلس.
-  اعتمادالسلطنه، محمدحسنخان (1374). الماثر و الاثار: تاریخ چهلساله ناصری (به کوشش ایرج افشار). تهران: اساطیر.
-  اعتمادالسلطنه، محمدحسنخان (1350). روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه (با مقدمه ایرج افشار). تهران: امیرکبیر.
-  اکبری، محمدعلی (1393). تبارشناسی هویت جدید ایرانی: عصر قاجار و پهلوی اول. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
-  اکبری، ندا (1394). اکسپو؛ جهان در پوست معماری. مشهد: کتابکده تخصصی هنر، معماری و شهرسازی کسری.
-  الگار، حامد (1369). دین و دولت در ایران؛ نقش عالمان در دوره قاجار (مترجم: ابوالقاسم سری). تهران: انتشارات توس.
-  امانت، عباس (1377). پورخاقان و اندیشه بازیابی تاریخ ملی ایران: جلالالدین میرزا و نامه خسروان. مجله ایراننامه، 65، 5-54.
-  ایرانی، دینشاه (1311). پرتوی از فلسفه ایران باستان. بمبئی: چاپخانه هور.
-  بانی مسعود، امیر (1392). معماری معاصر ایران: در کشاکش سنت و مدرنیته. تهران: انتشارات معمار.
-  بشیریه، حسین (1379). درآمدی بر جامعهشناسی تجدد. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
-  بنهولو، لئوناردو (1389). تاریخ معماری مدرن (مترجم: علیمحمد سادات افسری). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
-  پروب ژوبر، پیر آمده امیلین (1347). مسافرت در ایران و ارمنستان (مترجم: علیقلی اعتماد مقدم). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
-  پوک، گرنت؛ دیانا نیوال (1394). مبانی تاریخ هنر (مترجم: هادی آذری). تهران: حرفه نویسنده.
-  ترنر، برایان (1384). رویکردی جامعهشناختی به شرقشناسی، پستمدرنیسم و جهانیشدن (مترجم: محمدعلی موحد). تهران: نشر یادآوران.
-  توکلی ترقی، محمد (1380). تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ. تهران: ناشران.
-  جهانبگلو، رامین (1384). ایران در جستوجوی مدرنیته: بیست گفتگو در بیبیسی با صاحبنظران ایرانی. تهران: نشر مرکز.
-  داوری اردکانی، رضا (1386). درباره غرب. تهران: نشر هرمس.
-  سالور، قهرمان میرزا (1374). روزنامه خاطرات عینالسلطنه (به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار). تهران: اساطیر.
-  سعید، ادوارد (1390). شرقشناسی (مترجم: لطفعلی خنجی). تهران: امیرکبیر.
-  شیرازی، ماهمنیر و دیگران (1394). بررسی نسخه مصورنامه خسروان و تأثیر آن در هنر دوره قاجار. فصلنامه نگره، 33، 61-77.
-  صالحی، نصرالله (1387). اندیشه تجدد و ترقی در عصر بحران (1299-1288). تهران: طهوری.
-  ضیاءابراهیمی، رضا (1397). پیدایش ناسیونالیسم ایرانی، نژاد و سیاست بیجاسازی (مترجم: حسن افشار). تهران: مرکز.
-  طباطبایی، جواد (1395). تأملی درباره ایران؛ جلد دوم: نظریه حکومت قانون در ایران؛ بخش نخست: مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی. تهران: مینوی خرد.
-  ظهیرالدوله، علی بن محمدناصر (1371). سفرنامه ظهیرالدوله (محقق و مصحح محمد اسماعیل رضوانی). تهران: مستوفی.
-  فووریه، جونز (1388). سه سال در دربار ایران (مترجم: عباس اقبال آشتیانی). تهران: نوین.
-  قبادیان، وحید (1392). سبکشناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران. تهران: نشر علم معمار.
-  قدیمی قیداری، عباس (1391). تاریخنویسی باستانگرا و ناسیونالیستی در ایران عصر قاجار. فصلنامه مطالعات تاریخ ایران اسلامی، 1، 75-94.
-  کار، ادوار هالت (1387). تاریخ چیست؟ (مترجم: حسن کامشاد). تهران: انتشارات خوارزمی.
-  کالینز، پیتر (1387). دگرگونی آرمانها در معماری مدرن (مترجم: حسین حسنپور). تهران: نشر قطره.
-  کچویان، حسین (1386). تطورات گفتمانهای هویتی ایران؛ ایرانی در کشاکش با تجدد و مابعد تجدد. تهران: نشر نی.
-  کرمانی، میرزا آقاخان (1368). نامههای تبعید (به کوشش هما ناطق و محمد فیروز). کلن: افق.
-  کرمانی، میرزا آقاخان (2000). سه مکتوب (به کوشش بهرام چوبینه): اسن: نیما.
-  کرمانی، میرزا آقاخان (1326 ق). آئینه سکندری: از زمان ماقبل تاریخ تا رحلت حضرت ختمیمرتبت. تهران: نسخه خطی.
-  کرمانی، میرزا آقاخان (1386). صد خطابه (ویراستار محمدجعفر محجوب). تهران: شرکت کتاب.
-  کوریلن (1349الف). بدایع وقایع؛ نخستین سفر مظفرالدینشاه به اروپا (ترجمه رضاقلی بن جعفرقلیخان نیرالملک). مجله وحید، 78، 711-732.
-  کوریلن (1349ب). بدایع وقایع؛ نخستین سفر مظفرالدینشاه به اروپا (مترجم: رضاقلی بن جعفرقلیخان نیرالملک). مجله وحید، 79، 827-843.
-  کوریلن (1349پ). بدایع وقایع؛ نخستین سفر مظفرالدینشاه به اروپا (مترجم: رضاقلیبنجعفرقلیخان نیرالملک). مجله وحید، 80، 991-1006.
-  کوریلن (1349ت). بدایع وقایع؛ نخستین سفر مظفرالدینشاه به اروپا (مترجم: رضاقلی بن جعفرقلیخان نیرالملک). مجله وحید، 81، 1107-1114.
-  کوریلن (1349ث). بدایع وقایع؛ نخستین سفر مظفرالدینشاه به اروپا (مترجم: رضاقلی بن جعفرقلیخان نیرالملک). مجله وحید، 82، 1239-1254.
-  کوریلن (1349ج). بدایع وقایع؛ نخستین سفر مظفرالدینشاه به اروپا (مترجم: رضاقلی بن جعفرقلیخان نیرالملک). مجله وحید، 83، 1371-1386.
-  کیانی، مصطفی (1386). معماری دوره پهلوی اول؛ دگرگونی اندیشهها، پیدایش و شکلگیری معماری دوره بیستساله معاصر ایران: 1320-1299. تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، تهران.
-  گروه نویسندگان (1381). مؤلفههای هویت ملی در ایران (به اهتمام گروه تحقیقات سیاسی اسلام). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-  گیدئون، زیگفرید (1386). فضا، زمان و معماری (مترجم: منوچهر مزینی). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
-  ماناگن، جان، و جاست، پیتر (1393). انسانشناسی اجتماعی و فرهنگی (مترجم: احمدرضا تقاء). تهران: نشر ماهی.
-  متکاف، پیتر (1392). مبانی انسانشناسی (مترجم: بنفشه عطرسائی). تهران: نشر ققنوس.
-  مخبرالسلطنه، هدایت (1363). گزارش ایران (مقدمه از سعید وزیری و به اهتمام محمدعلی صونی). تهران: نشر نقره.
-  معیرالممالک، دوستعلیخان (1390) رجال عصر ناصری. تهران: نشر تاریخ ایران.
-  معین السلطنه، میرزا محمدعلی (1363). خاطرات حاج میرزا محمدعلی معینالسلطنه به اروپا و آمریکا (به کوشش همایون شهیدی). تهران: نشر علمی. 
-  مظفرالدینشاه قاجار (1321 ه. ق). روزنامه خاطرات مظفرالدینشاه در سفر اول (نسخه خطی). تهران: کتابخانه مجلس.
-  ملک شهمیرزادی، صادق (1391). ایران در پیش از تاریخ: باستانشناسی ایران از آغاز تا سپیدهدم شهرنشینی. تهران: سبحان نور.
-  ملک شهمیرزادی، صادق (1373). مبانی باستانشناسی: ایران، بینالنهرین، مصر (تدوین: حسین محسنی و محمدجعفر سروقدی). تهران: جهاد دانشگاهی.
-  میلانی، عباس (1387). تجدد و تجددستیزی در ایران. تهران: نشر اختران.
-  ناصرالدینشاه قاجار (1362). روزنامه خاطرات ناصرالدینشاه در سفر اول فرنگستان (با مقدمه عبدالله مستوفی). تهران: انتشارات مشعل.
-  ناصرالدینشاه قاجار (1379). روزنامه خاطرات ناصرالدینشاه در سفر دوم فرنگستان (به کوشش فاطمه قاضیها). تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد.
-  ناصرالدینشاه قاجار (1371). روزنامه خاطرات ناصرالدینشاه در سفر سوم فرنگستان (محقق و مصحح: فاطمه قاضیها و محمد اسماعیل رضوانی). تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
-  ناطق، هما (1368). ایران در راهیابی فرهنگی. پاریس: انتشارات خاوران.
-  نشریه کاغذ اخبار (1394). فصلنامه کاخ گلستان، 8.
-  وحدت، فرزین (1383). رویارویی فکری ایران با مدرنیت (مترجم: مهدی حقیقتخواه). تهران: نشر ققنوس.
-  همایون کاتوزیان، محمدعلی (1389). دولت و جامعه در ایران؛ انقراض قاجار و استقرار پهلوی (مترجم: حسن افشار). تهران: مرکز.
-  همایون کاتوزیان، محمدعلی (1391). تضاد دولت و ملت: نظریه تاریخ و سیاست در ایران (مترجم: علیرضا طیب). تهران: نشر نی. 
-   Avcioğlu, N. (2009). Voyages du style: récits visuels et orientalisme en Angleterre à l’époque des Lumières (undated). L’Orientalisme architectural entre imaginaires et savoirs; Sous la direction de Nabila Oulebsir et Mercedes Volait (131-154). Paris.
-   Aymar-Bression, P. (1868). Histoire générale de l'Exposition universelle de 1867: les puissances étrangères. paris.
-   Celik, Z. (1992). Displaying the orient: architecture of Islam at nineteenth-century world's fair. University of California.
-   Celik, Z., & Kinney, L. (1990). Ethnography and Exhibitionism at the Expositions Universelles. Assemblage, 13, 34- 59.
-   Crosnier Leconte, M. L. (2009). Oriental ou colonial? Questions de styles dans les concours de l’École des beaux-arts au xixe siècle, L’Orientalisme architectural entre imaginaires et savoirs; Sous la direction de Nabila Oulebsir et Mercedes Volait (43-67). Paris.
-   Curtis, J., & Simpson, J. (2010). The world of Achaemenid Persia: history, art and society in Iran and the ancient Near East. New York: I.B.Tauris & Co Ltd.
-   Decléty, L. (2009). Pratique et connaissance: les chemins divergents de l’orientalisme scientifique et de l’orientalisme artistique en France et en Allemagne, L’Orientalisme architectural entre imaginaires et savoirs; Sous la direction de Nabila Oulebsir et Mercedes Volait (89-107). Paris.
-   Exposition universelle de 1878 (1878). Guide-souvenir de l'exposition universelle, Paris.
-   Flinn, J. J. (1893). Officiall guide to the World's Columbian exposition. University of Pittsburgh.
-   Gautier, M. H. avec la Collaboration (1867). Les curiosités de l'exposition universelle de 1867. Paris.
-   Glimpses of the World's Fair through a Camera (1893). Chicago.
-   Grigor, T. (2009). Orientalism & Mimicry of Self Ness: Archeology of the neo-Achaemenid Style, L’Orientalisme architectural entre imaginaires et savoirs; Sous la direction de Nabila Oulebsir et Mercedes Volait (273-290). Paris.
-   Grigor, T. (2016). Persian Architectural Revivals in the British Raj and Qajar Iran. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, 3, 384-397.
-   Huard, L. (1889). Livre d'or de l'Exposition by Exposition universelle de 1889, Paris.
-   Jarrassé, D. (2009). Les arts méconnus. Historicité et ethnicité dans l’histoire de l’art au XIXe siècle, L’Orientalisme architectural entre imaginaires et savoirs; Sous la direction de Nabila Oulebsir et Mercedes Volait (109-127), Paris.
-   Katouzian, H. (2010).The Persians: Ancient, Mediaeval and Modern Iran. YALE university press.
-   Litvak, M. (2017a). The construction of Iranian national identity, In Meir Litvak (Ed.), an overview: Constructing Nationalism in Iran: From the Qajars to the Islamic Republic (10-31). New York: Routledge.
-   Litvak, M. (2017b). Nationalism and Islam in a provincial setting: Late Qajar Isfahan, In Meir Litvak (Ed.), Constructing Nationalism in Iran: From the Qajars to the Islamic Republic (86-100). New York: Routledge.
-   Matin, K. (2013). Recasting Iranian Modernity: International relations and social change. New York: Routledge.
-   M. Aasari, A. (2012). The Politics of Nationalism in Modern Iran. Cambridge University Press.
-   Nasiri-Moghaddam, N. (2014). Archaeology and the Iranian National Museum: Qajar and early Pahlavi cultural policies. In Devos, Bianca and Christoph Werner (Eds.), Culture and Cultural Politics under Reza Shah (121-148). New York: Routledge.
-   Kashani-Sabet, F. (1999). Frontier fictions: shaping the Iranian nation, 1804-1946. Princeton University Press.
-   Lévy, G. (1878). Auteur du texte. Nasser-ed-Din Chah: empereur des persans: les visites souveraines à l'exposition universelle de 1878. Paris.
-   Ormos, I. (2009). The Cairo Street at the World’s Columbian Exposition, Chicago, 1893, L’Orientalisme architectural entre imaginaires et savoirs; Sous la direction de Nabila Oulebsir et Mercedes Volait (195-214). Paris.
-   Paris Exposition (1900). Guide pratique du visiteur de Paris et de l'exposition 1900. paris.
-   Plan-guide de l'Exposition universelle (1889). Impr. de P. Mouillot. Paris.
-   Salama‚ M. (2011). Islam‚ Orientalism and Intellectual History: Modernity and the politics of exclusion since IBN Khaldun. I. B. tauris: London.
-   Said, E. (1978). Orientalism. New York: Pantheon Books.
-   Tavakoli-Targhi, M. (2009). Historiography and Crafting Iranian National Identity. In Touraj Atabaki (Ed.), Iran in the 20th Century Historiography and Political Culture. New York: I.B.Tauris.
-   The dream city: A Porifolio of Photographic Views from the World's Columbian Exposition (1893). Thompson Publishing.
-   URL1: www.erenow.com
-   URL2: www.gettyimages.com 
-   URL3: www.humanzoos.net
-   URL4: www.imgrumweb.com 
-   URL5: www.tehranprojects.com
-   URL6: www.wikipedia.org 
-   URL7: www.worldfairs.info