نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناسی ارشد، گروه هنر اسلامی،دانشکده هنرهای صناعی اسلامی، دانشگاه هنراسلامی، تبریز، ایران.
2 استادیار، گروه هنر اسلامی،دانشکده هنرهای صناعی اسلامی، دانشگاه هنراسلامی، تبریز، ایران.
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Purpose: This research aims at identifying and structurally investigating the Quranic works of Qajar dynasty available in the Central Library of Tabriz, as well as analyzing the Quranic verses of religion in terms of the structure of the pages and the forms of motifs.
Methodology: It was conducted using descriptive-analytical survey method and information was collected using related literature. Of the 20 Qajar Quranic manuscripts, ten ones were selected. The data were analyzed using SPSS and EXCEL softwares.
Findings: 39.9% of the coronation of the Quran was crowned with the inscription of the sura head and 60.91% crowned with upper and lower inscriptions. 47/67% of the text pages are marked with decorations. In the section of decorative elements and motifs, 44.1% were decorative motifs, 8.9% were Arabic designs, 14.2% were abstract designs, 3.3% were Chinese knit, 18.1% had chalking, and the average elements were 4.11% percent relative proportions are in the distribution of motifs.
Conclusion: The results of this research indicate that decorative elements such as Khatei, Slavic, crown inscription, types of casts, shrub designs, and abstract patterns have been observed in the works. The use of round flowers, Shah Abbasi, Anari, Hollow slices and simple framing, spiral composition, color variation in flowers and tables, and the high use of gold color are considerable.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
قرآن، کتاب وحی الهی، از همان آغاز نزول میان مسلمانان بسیار مورد احترام و از توجه ویژهای برخوردار بوده است. بنابراین، برای حفظ و نگهداری مطلوب این کتاب آسمانی در ادوار مختلف تلاشهای بسیاری انجام شده است. لذا کتابآرایی دورههای مختلف در زمینههای گوناگون از جمله: خوشنویسی، تذهیب، کاغذسازی، جلدسازی و... چه از لحاظ زیباشناسی و ساختارگرایی و چه از منظر کیفیت و... پیشرفت کرده و به اوج شکوفایی رسیده است. اما آنچه در کتابت قرآن و قرآنآرایی اهمیت بسزایی دارد، دو عنصر اساسیِ خوشنویسی و هنر تذهیب است.
تذهیب یکی از شالودههای اصلی هنرهای انتزاعی _ تزئینی در هنرهای اسلامی است که پس از ظهور اسلام در هنر کتابآرایی و نیز پس از خوشنویسی، از بیشترین استقبال برخوردار بوده و جایگاه مهمی در هنرهای تجسمی بهدست آورده است. لذا این عنصر هنر تجریدی _ اسلامی کمتر بهصورت منفرد بهکار رفته و مورد توجه بوده و بیشتر در بطن سایر فعالیتهای هنری و هنرهای اسلامی چون معماری اسلامی، فلزکاری، سفالگری و ... بهوضوح قابل مشاهده است. ریتم، توازن، قرینگی، تکرار درهمتنیده و هماهنگی فرمها بدون یکنواختی و ایستایی، از ویژگیهای بارز این هنر است. هنر تذهیب زمانی که در خدمت آثار مقدسی چون نسخههای قرآنی قرار میگیرد، نهتنها کارکرد تزئینی خود را حفظ میکند بلکه در نوع خود هنر مقدس هم شمرده میشود. زمانی که نقوش تذهیب در تلفیق با عبارتهای قرآنی که همراه خطوط زیبای اسلامی مانند نسخ، نستعلیق، ثلث و... آراسته میشود، یک فضای معنوی، روحانی، آرام و مسرتبخش را به بیننده القا میکند. از طرفی، قابل توجه است هنر تذهیب در هر دوره با ویژگیهای منحصربهفرد خویش، بیانکنندۀ روحیات حالات هنرمندان و هنروران در دورههای مختلف است. اما استفاده از این هنر در کتابآرایی قرآن، نهتنها جنبۀ تزئینی دارد بلکه بهعنوان یک کاربرد در بخشهای مختلفی از قرآن همچون فصل آیات، فصل سورهها و یا فصل جزءها بهکار گرفته شده است؛ بدینصورت که کنارهها و اطراف صفحهها و گاهی میان سطور و متون با طرحهایی از شاخهها و بندهای اسلیمی، ساقهها و گلها و برگهای ختایی مزیّن میشوند. لذا کتابهای دستنویس و نسخههای خطی در دورههای مختلف، بستر مناسبی برای رویش و شکوفایی هنر تذهیب بودند. بنابراین، هنر تذهیبهای قرآنی عصر قاجار نهتنها ادامهدهندۀ هنر تذهیبهای ادوار پیشین خود یعنی عصر صفوی است، بلکه در نیمۀ دوم این عصر که مصادف با زمان پادشاهی ناصرالدینشاه بوده است، با حمایت حکام محلی و شاه قاجار سبک جدید و نگرش متفاوتی نسبت به هنر تذهیب در ایران عصر قاجار پدیدار میشود.
در پژوهش حاضر بهصورت اختصاصی تذهیبهای قرآنی عصر قاجار بهویژه نمونههای محفوظ در کتابخانۀ مرکزی تبریز بررسی شده است. کتابخانه مرکزی تبریز یکی از خزاین باارزش و منبع غنی از نسخههای خطی و نسخههای قرآنهای مذهّب است که در نوع خود منحصربهفرد بوده و جایگاه ویژهای در میان کتابخانههای ایران دارد. قرآنهای مذهّب عصر قاجاری کتابخانۀ مذکور در زمینههای مرمّت، کتابآرایی، تزئینات و نقوش، تجلید و... اطلاعات غنی و جامعی را در اختیار پژوهشگران قرار میدهد.
اهداف تحقیق
1. معرفی نسخههای قرآنیِ مذهّب کتابخانۀ مرکزی تبریز و شناسایی آرایههای قرآنی و عناصر تزئینی در آنها.
2. بررسی نحوۀ ترکیببندی، صفحهآرایی، ساختارشناسی و چیدمان عناصر زینتی در نسخههای قرآنی مذهّب عصر قاجار کتابخانه مذکور.
3. مطالعۀ ارتباط فضاهای تجسمی، تبیین ویژگیهای بصری _ تزئینی و ارزیابی میزان بهکارگیری تزئینات در نسخههای قرآنیِ مذهّب مورد نظر.
سؤالهای پژوهش
1. چه نوع آرایههای قرآنی و چه عناصر بصری _ تزئینی در آرایش نسخههای قرآنهای مذهّب منتخب از کتابخانۀ مرکزی تبریز بهکار رفته است؟
2. صفحهآرایی نسخههای قرآنیِ مذهّب مذکور چگونه است و در عناصر تزئینی از چه نوع ترکیب و چیدمانی استفاده شده است؟
3. شاخصترین و برجستهترین مؤلفههای حاکم در نسخههای مذهّب قرآنی عصر قاجار کتابخانۀ نامبرده چیست و صفحهآرایی و نوع عناصر بصری _ تزئینی در این قرآنها با چه میزان ارزیابی شدهاند؟
روش تحقیق
مقالۀ پیشرو به روش پیمایشی و با رویکرد توصیفی _ تحلیلی انجام شده است. از نظر هدف در حوزۀ مطالعات کاربردی است و جمعآوری اطلاعات و دادهها بهصورت کتابخانهای، میدانی و با مراجعه به آرشیو نسخههای قرآنهای مذهّب کتابخانۀ مذکور گردآوری شده است. در این پژوهش ابتدا نسخههای مورد نظر معرفی میشود و سپس به تشریح ترکیببندی، صفحهآرایی نسخههای قرآنی مذهّب و ساختارشناسی عناصر تزئینی وابسته در آن پرداخته خواهد شد. در ادامه، دادههای تحقیق در قالب تنظیم جدولها و نمودارهایی مورد بحث قرار میگیرند.
پیشینۀ پژوهش
بررسی کتابها، مقالهها، پایاننامهها و سایر منابع چاپی در ایران نشان میدهد منبعی که اختصاصاً به موضوع نقوش تزئینی قرآنهای مذهّبقاجاری کتابخانه مرکزی تبریز پرداخته باشد، بسیار اندک و انگشتشمار بوده و با توجه به محتوای مقالۀ پیشرو انجام نشده است، لذا از برخی منابع مشابه و مرتبط در حوزۀ کتابآرایی و تذهیب نسخههای قرآنی دورۀ قاجار میتوان به کتاب تاریخ هنر ایران نوشتۀ رهنورد (1386) اشاره کرد. وی در این کتاب به شرح اجمالی ویژگیهای تذهیبهای عصر قاجار که شامل رنگهای شاد و خالص، گلهای ریسهای بر ضمیمۀ سرلوحهاست، پرداخته است. «محبلی» (1381) در مقالۀ خود با عنوان «نگاهی به تاریخچه و سیر تحول تذهیب، آرایشگر صفحات قرآن»، به رشد و شکوفایی و تغییر در تذهیب و تشعیر در عصر قاجار، استفاده از نقوش ختایی بهخصوص گلهای شاهعباسی و اناری اشاره دارد. وی همچنین هنرمندان تذهیبکار دورۀ قاجار را نام برده و تذهیبهای ادوار پیشین و هنرمندان این هنر را مطالعه و بررسی کرده است. در کتاب دو جلدی با عنوان مجموعه شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی (آستان قدس رضوی، 1393) آثار نفیس قرآنهای مذهّب و بسیار گرانبهای موزۀ حرم مقدس ثامنالحجج علیبنموسیالرضا(ع) معرفی شدهاند. در این کتاب، سیر تحول تاریخچۀ تذهیبهای قرآنی از اوایل قرون اسلامی تا دورۀ قاجار بررسی شده است. جلد دوم کتاب، اوضاع سیاسی _ فرهنگی _ اجتماعی و ویژگیهای نسخههای قرآنیِ عصر صفوی تا قاجار را توصیف کرده است. در جلد دوم این مجموعه، منتخبی از قرآنهای نفیس سدۀ دهم تا چهاردهم ھ.ق گردآوری و تدوین شدهاند. «ساریخانی و دیگران» (1393) در پژوهش خود با عنوان «نقش قرآن کریم درآفرینش هنری و شیوههای مختلف» به مطالعه و بررسی اینکه قرآن نقش مهمی در اعتلای هنر کتابآرایی بهخصوص در سه محور خوشنویسی، تذهیب و تجلید دارد، پرداختهاند. نتایج پژوهش آنان نشان میدهد در هنر اسلامی بیشتر آن بخش از هنرهای گذشته که جنبۀ تجریدی و نمادین داشته است (نظیر اسلیمیها و نقوش هندسی) در هنر اسلامی از جمله تذهیب، کاربرد فراوان داشته و در تمدن اسلامی صورت دینی _ اسلامی یافته است. «موسوی» (1390) در پایاننامۀ خود با عنوان «بررسی فرایندهای تخریب تزئینات طلاییرنگ و تأثیرات آن بر کاغذ در چند نسخۀ خطی تزئینی از دوره قاجار» فرایند مواد و رنگدانههای طلا و تزئینات طلایی در سه نسخۀ خطیِ دوره قاجار را مطالعه کرده است. نتیجۀ پژوهش وی به دلایل آسیبدیدگی شدید کاغذ در نواحی رنگدانۀ طلایی تخریبشده اشاره دارد که میتواند بهدلیل تأثیر کاتالیزوری یونهای مس در فرایند اکسیداسیون سلولز باشد. «دونلو» (1392) در پژوهش دیگری با عنوان «تذهیب نسخه قصصالانبیاء با نگاهی به نسخ عصر قاجار موزه کتابت تبریز» نمونههایی از نسخههای خطی، قرآنی و مذهّبی عصر قاجار، نگهداریشده در موزه قرآن و کتابت تبریز، را بررسی کرده است. وی در پایاننامۀ خود نقوش تزئینیِ گیاهیِ بهکار رفته در نسخههای قرآنیِ مذهّب (آرایههای سرلوح) و نسخههای خطی با تأکید بر صفحات آغازین را مورد تفحّص قرار داده است. نتایج پژوهش وی نشانگر تنوع تذهیبها از منظر کیفی و موضوع نسخههاست. برخی از آثار مورد مطالعه چنان دارای ترکیببندیهای قوی و پرکار، ظرافت در نقوش، کمبود وسعت طیف رنگها، سرلوحهای تاجی، قرینهسازی سراسری در صفحات افتتاح، جدولکشیهای متنوع، حاشیههای گل و بوتههای رنگین غنی و تنوع قلم و قدرت میباشند که تذهیب این دوره را از دورههای قبلی متمایز میکند.
بررسی تعریف تذهیب و تزئینات وابسته به آن
تذهیب در واقع نوعی آرایش صفحات نسخههای خطی است که با نقشمایۀ انتزاعی در هنر ایرانی _ اسلامی پدیدار شده است. به اینگونه آرایشها «تزئین» میگویند (پاکباز، 1386: 164). «مایل هروی»[1] تذهیب را مجموعۀ نقوش گیاهی و هندسی با قرینه میداند که مذهّب در کشیدن آنها فقط از سیاهی و آب زر استفاده کرده و رنگ دیگری را بهکار نبرده است. اگر مذهّب در کشیدن نقوش مذکور جز زر و مشکی از دیگر الوان، همچون لاجورد، شنگرف، زنگار، صورتی و... استفاده کرده باشد، نقوش مزبور را در اصطلاح «ترصیع» میگویند (مایل هروی، 1394: 261). پس از خوشنویسی، تذهیب یکی از هنرهایی است که در پیوند با قرآن شکل گرفته و دارای بیشترین ارتباط با کلامالله مجید است. میتوان اذعان داشت که تذهیب همزمان با نوشتن قرآن در هنر ایران رواج داشته است، هرچند در آغاز بسیار ابتدائی بوده است. تذهیب در قرآن بیشتر در آستربدرقه، شناسنامه، صفحه بسمالله، صفحۀ فهرست و بخشهایی از سورۀ حمد بهکار میرفت و در باقی صفحات در حاشیه صفحات کار میشده و هیچگاه هنر مستقلی نبوده است بلکه کاملکننده و بهعنوان تزئین خط به کار میرفته است (زکی، 1363). از طرفی، فنّ آرایش و تذهیب قرآن نیز مورد علاقۀ بزرگان و امرا بوده است تا جاییکه در نقاط مختلف ایران، بهخصوص خراسان، مراکزی برای تعلیم و پرورش علاقهمندان در این فن بهوجود آمد. «خطاطان کار تذهیب قرآنها را بر عهده داشتند، ولی بهتدریج تقسیم کار بین هنرمندان متداول گردید که از فنون رایج در کتابهنویسی قرآنها میتوان به کادربندی اشاره کرد» (خلیلی، 1379: 20).
تذهیب مانند دیگر هنرها از یک سلسله واژگان[2] برخوردار است (مجرد تاکستانی، 1392: 27). اما از عناصر و آرایههای تزئینیِ مرتبط با هنر تذهیب و قرآنآرایی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
آرایههای تزئینی همچون: سرلوح[3]، کتیبۀ سرسوره، نشان آیات[4]، صفحات اختتام و افتتاح[5]، صفحه فهرست[6].
عناصر تزئینی مانند: نقوش ختایی[7]، نقوش اسلیمی[8]، تاج، شرفه[9]، بند اسلیمی[10]، بادامک[11]، نقوش فرنگی[12]، نیلوفر[13]، واق[14]، کمند[15]، جدولکشی، رکابه[16]، سر ترنج[17]، کتیبه.
تکنیکهای تزئینی: سنجاق نشان، تحریر[18]، ترصیع[19]، نقش ریسهای[20]، عکاسی[21]، حلکاری، زرافشان
جایگاه تذهیب و تذهیبهای قرآنی در عصر قاجار و ویژگیهای آن:
در دورۀ قاجار که از سال 1210 -1344ھ. ق/1795-1925م در ایران بهطول انجامید (رهنورد، 1386: 169) آثار هنری تداوم مستقیم ویژگیهای هنرهای ادوار بلافصل پیشین نبودند. هنر دورۀ قاجار چند ویژگی و مشخصۀ بنیادی دارد که از آن میان میتوان به ورود عناصر هنر مردمی و عامیانه و وابستگی به هنر غربی اشاره کرد (اسکارچیا، 1384: 35). بهطورکلی، هنرهای عصر قاجار بسیار قابل شناساییتر از دورههای قبلی بوده است و به دلایل و موقعیتهای فرهنگی _ اجتماعی دچار فراز و نشیبهایی شده است. از میان هنرهای این دوره با پستیبلندیهای فرهنگی _ اجتماعی _ اقتصادی دچار دگرگونیهای چشمگیری شد؛ بهگونهای که هنر کتابآرایی عصر قاجار را میتوان به دو دوره تقسیم کرد: دورۀ اول که در ادامۀ سنتهای هنری عصر صفویان بوده است و در آن ویژگیهای مکتبهای اصفهان و شیراز همزمان با حکومت فتحعلیشاه تحول و تکامل یافت. استفاده از خطهای نسخ و نستعلیق، بهرهگیری از رنگ لاجورد بهصورت تیره در این دوره بسیار ترویج پیدا کرد. همچنین رنگ شنجرف بهخصوص در سرسورهها رنگ غالب بوده و نوع طلای بهکاررفته بهشدت رو به درخشانی و زردرنگ و پرجلا گردید. استفاده از گلهای رنگی متعدد در متن تذهیبهای سرلوحها و حاشیهها، از دیگر ویژگیهای این دوره است. نقوش تذهیبها در عین کوچک و ریز بودن، فاقد ظرافتهای پیشین است و نظم لازم چرخشهای اسلیمی و ختایی در آنها مشاهده نمیشود. از طرفی، در نسخههای مذهّب دورۀ قاجار اسلیمی دهاناژدری، ماری و فرنگی بیشتری بهکار رفته و قابهای ترنجی که با اسلیمی فرنگی تزئین گردیده، شکل فرنگیتری بهخود گرفته است (فدائیان، 1393).
دورۀ دوم کتابآرایی عصر قاجار در زمان پادشاهی ناصرالدینشاه شکل گرفت. از ویژگی خاصّ این دوره، استفاده از ترنجهای رنگین در حاشیۀ قرآنها با شرفۀ لاجوردیِ تیره و ضخیم است که در دورههای دیگر چنین روشی رایج نشد. همچنین، حاشیههای خطایی جایگزین حاشیههای تذهیب شد و نقوش طلایی با تحریرهای سیاه نیز رایج گردید. افزون بر این، ابعاد قرآنها کوچکتر شد. از طرفی، عمدتاً تفاوتی خاص و چشمگیر در فرم سرلوحها و جزئیات عناصر تزئینی مشاهده نمیشود. اما وجود برگهای لوتوس یا کنگرهای در تزئینات نشانها بسیار قابل ملموس و متمایزکننده از دورههای پیشین است (فدائیان، 1393 و رهنورد، 1386).
در نسخههای قرآنهای مذهّب عصر قاجار، صفحات تزئینی همچون: صفحات افتتاح و اختتام، صفحه فهرست، دیباچه همان کاربرد سابق را دارند. هرچند استفاده از برخی صفحات کمتر رایج است، نظیر صفحات تقدیم یا صفحات خاتمه، اما مهمترین دستاورد کتابآرایی و قرآنهای دورۀ قاجار، استفاده از طرح سرلوحهای کشیده است که ظرافت و ملاحتی خاص به هنر سرلوحسازی و تذهیب میدهد. بهطور کلی، از ویژگیهای تذهیبهای این دوره میتوان از تاجدار بودن سرلوحها، استفاده از جدولهای رنگی، بهرهگیری از تکنیک مرصّع در حاشیۀ بیرونی، استفاده از برگهای کنگرهای در محیط بیرونی سرلوح و نشانآیات، تنظیم متون به تناسب پهنای سرلوحها[22]، یکسانبودن حاشیۀ مرصّع از دو ضلع صفحه، تکنیک دندانموشی در لابهلای متن آیات، نام برد. استفاده از اسلیمی بهشکل دوایر مارپیچی و نقوش ختایی ریز و ساقهها در آرایههای تزئینی بهخصوص در سرلوحها، از دیگر ویژگیهای بارز تذهیبهای قرآنی این دوره است (تصویر1).
تصویر1. سرلوح افتتاح از قرآن عصر قاجار، موزه قرآن و کتابت تبریز. بخشهای تزئینی در سرلوح مزدوج (منبع: آرشیو موزه)
در صفحات سرلوحدار عصر قاجار معمولاً بین کمند و جدول با نقوش اسلیمی و نقوش ختایی طلااندازی میشود که تنها برخی از نقوش ختایی رنگآمیزی میشوند. این تکنیک آرایش، از ادوار پیشین ادامهدار بوده است. نقش اسلیمی ماری بسیار بهندرت در تذهیبهای قرآنهای قاجاری دیده شده است. سنت سبک کتیبههای فوقانی و تحتانی در آثار نسخههای قرآنیِ مذهّب عصر مذکور رعایت شده است با این تفاوت که کتیبههای تحتانی در اغلب موارد از نوع کاربردی به حالت تزئینی تغییر کرده است.
از ویژگیهای دیگر تذهیبهای قرآنی عصر قاجار که اغلب در سرلوحها قابل مشاهده است، رعایتنکردن تقارن در سرلوح و ادامهیافتن آن تا حدّ نهایی بالای کادر و منتهیشدن آن به کمند است که در نهایت موجب تغییر در ارتفاع صفحهآرایی سرلوح میشود. به بیان دیگر، کادر نهایی جدول در صفحۀ سمت راست که شامل سرلوح است، با صفحۀ مقابل آن که فاقد سرلوح است، از لحاظ ارتفاع متفاوت باشد. لازم به ذکر است، قرینهسازی بهطور کلی در این دوره از میان نرفته است بلکه شاهد حضور قرینهسازی در صفحات متن قرآنها میباشیم، اما بهطور کلی، شیوههای متعادلسازی در این عصر کمتر مشاهده میشود (رهنورد، 1386). از دیگر روشهای متعادلسازی، بهکارگیری رنگ طلا در سرلوحهاست.
صفحات میانی نسخهها اغلب بهصورت ساده و فقط با یک سرسوره و یک نشان تزئین و جدولکشی طلاآذین شدهاند. گاهی آغاز جزء با یک سرلوح کتیبهدار ساده و جدولکشی، آراسته شده است.
در تذهیبهای قرآنیِ این دوره، استفاده از رنگ طلا بهصورت افراطی است. (وزیری، 1364: 32). آنچه در تذهیبهای قرآنی عصر قاجار جلب توجه میکند، مذهّبشدن سطح گستردهای از صفحه بهخصوص در صفحات آغازین و افتتاح است. به اعتقاد برخی از پژوهشگران، تذهیب دورۀ قاجار بهخصوص مکتب شیراز به «مکتب گل» شهرت دارد زیرا نقوش ختایی بیشتر از نقوش اسلیمی مورد استفاده قرار گرفته است.
معرفی آثار مورد مطالعه
آنچه در این مقاله فرصت پرداختن به آن فراهم شده معرفی و کاوش 10 نسخه از تذهیبهای قرآنی عصر قاجار موجود در کتابخانهی مرکزی تبریز است. با تدبیر و تأمل در این نسخههای مذهّب قرآنی، میتوان به ویژگیهای تذهیبهای قرآنی عصر قاجار پیبرد. آرایههای تزئینی، نوع ساختار فرمی و رنگبندی عناصر تزئینی، خوشنویسی و... که در ترکیببندی همراه با ساختاری مستحکم و منسجم ترسیم شدهاند، با درایتی هوشمندانه و آگاهانه بر حشمت و صباحت قرآنهای عصر قاجار افزودهاند.
تذهیب صفحات افتتاح قرآن، صفحات متن، نشان آیات، سرسورهها در قرآنهای مذکور مدّ نظر این پژوهش بوده و ترتیب بررسی نمونهها بر مبنای شمارۀ ثبت کد نسخهها لحاظ شده است.
شایان ذکر است، برای خوانش تصویری هر چه آسانتر نسخههای قرآنی، پژوهشگر جدولها و نمودارهایی را تنظیم و تدوین کرده که موجب استعانت در امر مداقه و تحلیل آثار است.
با توجه به عدم درج تاریخنگاری دقیق نسخههای قرآنی بهویژه عصر قاجاری کتابخانۀ مرکزی تبریز و بهخصوص قرآنهای مذهّب، متخصصان کارآمد استان آذربایجان شرقی در حوزۀ نسخهشناسی، مرمّت نسخههای خطی و نسخههای قرآنی مذهّب و هنرمندان تذهیبکار در این حیطه، با جداکردن ادوار مختلف کارشدۀ نسخههای خطی و نسخههای قرآنی و کدگذاری آنها، نسخههای قرآنیِ مذهّب را به اواخر عصر قاجار نسبت داده و آنها را نسخههای قرآنیِ غیردرباری و کاملا عامیانه و مردمی تشخیص دادند (یاجم، 1396).
شناسنامۀ آثار مورد مطالعه در جدول 1 و معرفی تصاویر نسخههای قرآنهای مذهّب در جدول2 گردآوری شده است.
جدول 1. بررسی شناسنامۀ10 اثر قرآنی تذهیبدار در کتابخانهی مرکزی تبریز
(منبع: آرشیو کتابخانه مرکزی تبریز)
کد ثبت |
تاریخ |
خط |
کاغذ |
نوع جلد |
کاتب |
واقف |
ابعاد |
تعداد اوراق |
689 |
اواخر قرن 14ه. ق |
نسخ |
هندی |
چرمی ضربی |
- |
محمد نخجوانی |
11. 5*8 |
189 |
722 |
اواخر قرن 14ه. ق |
نسخ |
ابریشمی |
چرمی ضربی |
سید یوسف نجیب از تلامیذ احمد عارف |
محمد نخجوانی |
11. 5*8 |
189 |
1145 |
اواخر قرن 14ه. ق |
نسخ |
هندی |
چرمی ضربی |
- |
- |
10*17 |
379 |
2081 |
اواخر قرن 14ه. ق |
نسخ |
اصفهانی |
تیماج فرسوده |
سید سلیمان |
- |
13*16 |
300 |
3098 |
اواخر قرن 14ه. ق |
نسخ |
فرنگی |
چرمی ضربی |
- |
حسین نخجوانی |
24. 5*16 |
10 |
3099 |
اواخر قرن 14ه. ق |
نسخ |
فرنگی |
چرمی ضربی |
- |
حسین نخجوانی |
24. 5*16 |
10 |
3278 |
اواخر قرن 14ه. ق |
نسخ |
فرنگی |
چرمی ضربی |
- |
- |
24. 5*16 |
26 |
3384 |
اواخر قرن 14ه. ق |
نسخ |
فرنگی |
چرمی ضربی |
- |
حسین نخجوانی |
20. 8*13. 3 |
10 |
3408 |
اواخر قرن 14ه. ق |
نسخ |
فرنگی |
چرمی ضربی |
- |
محمد نخجوانی |
20. 8*13. 3 |
23 |
3409 |
اواخر قرن 14ه. ق |
نسخ |
فرنگی |
چرمی ضربی |
- |
محمد نخجوانی |
20. 8*13. 3 |
19 |
جدول2. معرفی اوراقی از نسخههای قرآنهای مذهّب قاجار کتابخانه مرکزی تبریز
(منبع: آرشیو کتابخانه مرکزی تبریز)
آنچه در این قرآنها بررسی شده است، سرلوح بهصورت (مزدوج و مفرد _ صفحات آغاز جزء، صفحات افتتاح و اختتام، دعای افتتاح)، سرسوره، نشان آیات (خمس، عشر، جزء، حزب، سجده واجب، صلوات و برخی عبارات و معانی) است.
تجزیهوتحلیل آثار
ترکیببندی و ساختارعناصر تزئینی
هنرمندان با توجه به ذهنیتی که از خلق اثر هنری دارند، روشها، زبان و بیان ویژهای برای آن تجسم کرده وسپس اقدام به زینتبخشی یا بهاصطلاح دیگر آراستگی و آذینبندی میکنند. ترکیب و ساختار مناسب برای آفرینش یک اثر هنر متعلق به کتاب مقدس، از شرایط و ضوابط خاصی برخوردار است که باید هنرمندان از دنیای پیرامون خود و همچنین عناصر تجسمی _ بصری و تزئینی درک عمیقی داشته باشند. لذا، یک اثر تذهیبشده برای نسخههای قرآنی نیز از این قاعده مستثنا نیست. از اینرو، مهمترین گام برای خلق یک اثر هنری، ظواهر و کلیات آن است که میتوان در نوع ترکیببندی و مجموعه عناصر ساختاری بدان شکل داد. بنابراین، شاخصترین اصل در یک هنر تجسمی، جلب توجه و رضایتمندی مخاطبان است که در طراحی و اجرای یک اثر هنری بهخصوص هنر اسلامی، نقش بسزایی دارد (غفوریفر، 1395). از نوع ترکیببندی و ساختارشناسی عناصر بصری و تزئینی در هنر تذهیب، میتوان به ویژگیها و مؤلفههای هنرمندان و نوع شرایط فرهنگی _ هنری و اجتماعی آن دوران پی برد (Grabar: 1999). به گفتۀ دکتر حلیمی، مفاهیمی که از ترکیببندی میتوان در یک اثری هنری انتظار داشت، در نمودار 1 به زبان گویا بیان شده است.
نمودار 1. بررسی مفهوم ترکیببندی عناصر تجسمی در فضای یک اثر هنری (حلیمی ، 1386)
محل قرارگیری تذهیب عناصر بصری _ تزئینی در صفحه و ساختار آن و همچنین ترکیب صفحات قرآنهای مورد نظر، در جدول3 بررسی شدهاند.
جدول3. بررسی ترکیببندی صفحات، صفحهآرایی، عناصر تزئینی در نسخههای قرآنی مذهّب مذکور (منبع: آرشیو کتابخانه مرکزی تبریز)
تحلیل ترکیببندی قرآنهای مذهّب مورد نظر
صفحات قرآنهای مورد نظر در سه دسته قرار میگیرند: دستۀ اول: سرلوحهای افتتاح، دستۀ دوم: صفحات متن، دستۀ سوم: صفحات دعای افتتاح یا دعای اختتام.
دستۀ اول: سرلوحهای افتتاح
در نمونههای مطالعاتی، 8 نمونه سرلوح مزدوج موجود است که از بین این تعداد 5 سرلوح مزدوج و سه سرلوح مفرد است. در بین این نسخهها، 6 قرآن مذهّب سرلوح تاجدار موجود است بهگونهای که دو سرلوح تاجدار دارای کتیبههای فوقانی و تحتانی یعنی کدهای 689 و 2081، یک اثر علاوه بر تاج و کتیبههای فوقانی و ذیلی دارای کتیبۀ تزئینی بازوبندی در اطراف کتیبۀ متنِ طراحیشده است (مراجعه شود به کد 722). سه نمونۀ دیگر فقط بین تاج و کتیبۀ متن دارای کتیبۀ سرسوره است (کدهای 3278، 3408، 3409). 2 سرلوح مزدوج دیگر یعنی کدهای 3098 و 1145 فاقد تاج در بخش فوقانی سرلوح هستند. اما قرآن مذهّب مجزا در بین نمونههای مطالعاتی کد 1145است که دو نیمتاج در ضلعهای عمودی سرلوح تدوین شده است و دارای دو کتیبۀ سرسوره و دو کتیبۀ تحتانی و همچنین دو کتیبۀ بازوبندی در اطراف کتیبۀ متن قابل مشاهده است.
دستۀ دوم: صفحات متن
در صفحات متن قرآنها، حاشیههای تزئینی دیده نشده است. نشان آیات تزئینی در این صفحات بهصورت هر خمس، عشر، حزب، جزء سجده واجبه در حاشیۀ بیرونیِ متن طراحی شده است. گاهی حاشیه با گلهای تزئینیِ ساده بین نشان آیات رسم شده است که در مجللشدن قرآنها تأثیر بسزایی داشته است. آیات در بین 11الی 18سطر نوشته شدهاند. گاهی سرسورههای تزئینی در لابهلای سطور قابل مشاهده است.
دستۀ سوم: صفحۀ دعای افتتاح یا دعای اختتام
یک نمونه شمسۀ کاربردی در یکی از اوراق آغازین نسخههای قرآنی مورد مطالعه بهصورت بسیار ساده تزئین شده و دعای افتتاح در داخل آن به تحریر درآمده است (مراجعه شود به کد 722). در قرآنهایی با کدهای 3278 و 2081 دعای اختتام قابل مشاهده است که بهنسبت به صفحات متن متفاوت بوده و دارای جدولکشیهای بیشتری هستند بهگونهای که کد 3278 دارای حاشیۀ از عناصر تزئینی بوده و دعای اختتام در 15سطر تنظیم شده است. صفحۀ قابهای تزئینی بهصورت اسلیمی با تکنیک کلاژهای رنگی و نقوش سادۀ انتزاعی ترسیم شدهاند. در کد2081 صفحۀ اختتام همراه با تزئینات نشانگونه در حاشیۀ صفحات دیده شده است.
ارزیابی ترکیب صفحات
در بین تعداد مورد بررسی 3/40% ترکیببندی سرلوحها بهصورت تاجدار و دارای کتیبههای سرسوره هستند. 5/23% سرلوح تاجدار بههمراه دو کتیبۀ فوقانی و تحتانیاند. 4/18% سرلوح علاوه بر تاج و کتیبههای فوقانی و ذیلی، کتیبۀ بازوبندی در اطراف کتیبۀ متن تنظیم شده است. 5/9% سرلوح مزدوج همراه با کتیبههای فوقانی و تحتانی و کتیبههای بازویندی دارای نیمتاج است. 2/8% در قسمت بالایی و زیری کتیبه متن دو کتیبه تزئینی مشاهده شده است.
در تحلیل نهایی از کلّ سرلوحها بهنتایج قابل توجهی دست یافتیم که در جدول4 قابل بررسی است:
جدول4. بررسی ضریب میزان نوع ترکیببندی در صفحات قرآنها (منبع: نگارندگان)
نوع ترکیببندی |
کتیبه بدون تاج همراه با کتیبه سرسوره |
کتیبه تاج دار همراه با کتیبه سرسوره |
صفحات متن دارای تزئینات |
صفحات متن بدون تزئینات |
صفحات افتتاح |
صفحات اختتام |
ضریب نهایی از درصدهای نسبی |
9/39% |
91/60% |
47/68% |
96/18% |
22/3% |
35/9% |
در ادامه به تشریح و واکاوی نقوش تزئینی و عناصر بصری موجود در تذهیبهای بهکاررفته در قرآنها پرداخته میشود. جدول5 عناصر بصری و تزئینی را بررسی کرده است.
جدول5. بررسی ساختارشناسی عناصر تزئینی (اعم از نقوش ختایی، اسلیمی، گرهچینی و نقوش انتزاعی) در بخشهای مختلفی از قرآنهای مذهّب منتخب (منبع: نگارندگان)
با توجه به آنکه در میان هنر تذهیب رنگ طلا و لاجورد جزء اصلیترین رنگها هستند، بررسی رنگ طلا در جدول4 و رنگ لاجورد در جدول 5 واکاوی شده است.
تحلیل ساختارشناسی عناصر تزئینی در نمونههای مورد بررسی
پس از تفحص و تشریحهای صورتگرفته، میتوان بیان داشت:
1) آرایههای تزئینی همچون سرلوحها (بهصورت مزدوج و تک) در صفحات افتتاح، آغاز جزء، صفحات اختتام و دعای ختم قرآن صفحهآرایی شدهاند. سرلوحهای مزدوج مخصوص صفحات افتتاح و سرلوحهای تاجدار مختص صفحات آغاز جزء یا احزاب است. این سرلوحها دارای کتیبههای تزئینی و کاربردی هستند که در بخشهای فوقانی و تحتانی قرار گرفتهاند. نشانهای آیات در درون و بیرون از متن به صورتهای تکآیه، خمس، عشر، جزء، حزب، سجده واجبه، جملات قصار، صلوات، لعن و نفرین قابل مشاهده است. سرسورهها در سرلوحها بهصورت کتیبههای پیشانی و تحتانی، در لابهلای متن نیز جایجای صفحه آذین بسته شدهاند.
2) عناصر تزئینی در آثار مورد بررسی عبارتند از: انواع تزئینات گلهای ختایی مانند: گل شاهعباسی، فرنگی، انواع گل گرد، 4، 5، 6، 7 پر، انواع غنچه همراه با کاسبرگ، گلهای ترکیبی، تزئینات بادامک، برگهای لوتوس (کنگرهای)، برگهای ساده، در انتهای برخی از برگها تزئینات قرمزرنگ نقشۀ لاله دیده شده است. نقوش اسلیمی و قاب اسلیمیها بسیار ساده تزئین شدهاند. تزئینات شرفهای در فرمهای انتزاعی، ختایی، اسلیمی به شیوۀ تکنیک عکاسی به رنگ لاجورد قابل مشاهده هستند. سرلوحها دارای تاج در بخش فوقانی و در میانۀ حاشیۀ اصلی (یعنی حاشیۀ طرف زبانۀ کاغذ) نیمتاجهایی ترسیم شده است. کتیبهها با نقوش اسلیمی، ختایی و گاهی فقط با رنگ طلا به نمایش درآمدهاند. نشان آیات در فرم تزئینی مربع و مستطیلشکل، ترنج، گلاناری، اشکمانند، انواع فرمهای گلهای گرد همچون 3، 4، 5، 6 و 7پر بهشکل ستارهای، فرم بادامی افقی، فرم ماهی و گاهی همراه با سر ترنجهایی نقشآرایی گردیدهاند. تزئینات گرهچینی بهصورت مختصر و ساده، همچنین نقوش ریسهای بهصورت برگهای متوالی بسیار سادهشده، دورتا دور برخی از حاشیههای درونی سرلوحها و گاهی صفحات اختتام قابل مشاهده است. جدولکشیهای رنگین در تمامی صفحات بهخصوص جدولهای سرلوحها همراه با نقوش سادهشده و گاهی تزئینات دایرهای _ مربعی رسم شدهاند.
3) ترکیببندی و نحوۀ صفحهآرایی در سرلوحها بهصورت سهکتیبهای (کتیبۀ فوقانی، متن، تحتانی) و یا بهصورت سهکتیبهای همراه با دو کتیبۀ بازوبندی عمودی ترسیم شدهاند. در تناسبات برخی از سرلوحها وسعت ترکیببندی و عناصر تزئینی در تاج برابر و گاهی بزرگتر از فضای متن است. سطربندی در صفحات متن بهصورت 12، 14 و 15، 19، 20 سطری و در محدودۀ متن سرلوح 6 و 7 خط افقی سطربندی شدهاند. تناسبات سرسوره به میزان ارتفاع نوشتارها و گاهی مقداری بزرگتر ترسیم گردیده و نیز تزئینات گلها بهصورت جزئی در لابهلای سطور نوشتارهای متن سرلوحها را شاهد هستیم.
4) رنگ عناصر تزئینی و زمینۀ آنها: آنچه در نمودار2 مشاهده شد، رنگهایی هستند که در قرآن از آنها یاد شده است اما از آنجاکه تفسیر این رنگها خارج از حیطۀ پژوهش حاضر است، از تأویل آنها خودداری کرده و به ذکر تطبیق آنها میپردازیم. بهطور کلی، رنگهایی چون طلا، لاجورد، شنگرف، سرنج، سبز (زنگار)، فیروزهای، آبی روشن، صورتی، نارنجی، سفید، مشکی در بخشهای مختلفی از عناصر تزئینی قرآنها بهکار گرفته شده است. این رنگها با 8 رنگ ذکرشده در قرآن همخوانی داشته و بهنوعی در ارتباط با یکدیگر هستند. لذا، قابل توجه است که هنرمندان در طراحی و رنگبندی تذهیبها بهخصوص رنگ عناصر تزئینی در قرآنها کاملا آگاهی داشته و با شناخت و معرفت، این عناصر بسیار زیبا را رنگآمیزی کردهاند. نکتۀ قابل توجه این است که زمینۀ عناصر تزئینی نقوش با چهار رنگ: طلا، لاجورد، شنگرف و مشکی رنگآرایی شده است. این رنگهای تیره در زمینه بر روی نقوشی با رنگهای روشنتر تداعیکنندۀ آسمانی با ستارگان رنگین است. از اینرو، عناصر تزئینی در هنر تذهیب از چنین معانی بسیار ژرفی برخوردار است. اما رنگ غالب در این آثار بهترتیب طلا و لاجورد است. با توجه به ارزیابیهای انجامشده از تجزیۀ رنگها به نتایج آماری و ضریب اثرگذاریهای شاخص و قابل توجهی دست یافتیم:
3/ 66% رنگ طلا، 2/18% رنگ لاجورد، 7/1% رنگ زرد، 4/%3 رنگ فیروزهای و سبز . زنگار، 6/4% رنگ نارنجی، 8/2% رنگ مشکی، 4/1% رنگ سفید و 6/1% رنگ صورتی تذهیبهای قرآنهای منتخب از کتابخانۀ مرکزی تبریز را تشکیل میدهند.
5) تکنیکهایی که در این آثار مورد استفاده قرار گرفتهاند، عبارتند از: تکنیک عکاسی، تحریر، ترصیع، ریسهای، بوتهاندازی، حلکاری.
6) آنچه در نحوۀ ساختوساز و پردازش این آثار بررسی شده به شرح زیر است: در نقوش ختایی و اسلیمی و دیگر تزئینات، بههیچعنوان پردازهای ریز و با ظرافتهای پیشین به صورت پرداز خطی و یا نقطهای مشاهده نشده است. آنچه در این قرآنها به کار رفته، استفاده از رنگهای متعدد یا تنالیتۀ رنگی در لابهلای نقش مورد نظر است و گاهی نقوش تکرنگ که اغلب در گلهای ختایی مشاهده شده است، با یک رنگ سفید از قسمت بیرونی بهعنوان یک هاله یا نور ترسیم میشود و یک رنگ تیره به اصطلاح داغی در داخلیترین قسمت نقش بهعنوان حجم و بُعددهنده، به آن افزوده میشود. دورگیری نقوش با رنگ مشکی و اغلب با رنگ تیرهتر از متن نقش صورت میگیرد. داخل برخی نقوش اسلیمی توپر با یک سری نقوش دندان موشی و پیچشهای مختصر مزیّن شدهاند.
در جدول6، مطالعات و بررسیهای ذکر شده بهصورت منسجم و تطبیقی قابل ملاحظه است. ساختارشناسی سرلوحهای مورد مطالعه در جدول7 مورد بازبینی دقیقتری قرار گرفته است.
جدول6. ارزیابی عناصر ساختاری و بصری در قرآنهای مذهّب عصر قاجار ذکر شده (منبع: نگارندگان)
آرایههای تزئینی |
عناصر تزئینی |
ساختار ترکیب |
تکنیکها |
رنگها |
||||||||||||||||||||||||||||||
کد ثبت قرآن |
سرلوح |
نشان آیات |
صفحات متن |
سرسوره |
صفحه فهرست |
دعای ختم |
دعای افتتاح |
شمسه |
گل ختایی |
نقوش اسلیمی |
گره چینی |
نقوش انتزاعی |
شرفه |
جدول کشی |
خوشنویسی |
ایستا |
پویا |
حلزونی |
حل کاری |
ریسه ای |
تحریر |
بوتهاندازی |
عکاسی |
ترصیع |
طلا |
لاجورد- آبی |
صورتی |
سبز |
زرد |
شنگرف |
نارنجی |
مشکی |
سفید |
فیروزه ای |
689 |
* |
* |
* |
* |
|
|
|
|
* |
|
|
|
* |
* |
* |
|
* |
* |
|
|
* |
|
* |
* |
* |
* |
|
* |
|
* |
|
* |
* |
|
722 |
* |
* |
* |
* |
|
|
* |
* |
* |
|
* |
* |
* |
* |
* |
* |
|
|
|
|
* |
* |
* |
|
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
1145 |
* |
* |
* |
* |
|
* |
|
|
* |
* |
|
* |
* |
* |
* |
|
* |
* |
* |
* |
* |
|
* |
|
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
2081 |
* |
* |
* |
* |
|
|
|
|
* |
|
|
* |
* |
* |
* |
|
* |
|
|
|
* |
|
* |
|
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
3098 |
* |
* |
* |
* |
|
|
|
|
* |
* |
|
* |
* |
* |
* |
|
* |
|
|
|
* |
|
* |
|
* |
* |
|
|
|
* |
|
* |
* |
|
3099 |
|
* |
* |
* |
|
|
|
|
* |
* |
|
* |
* |
* |
* |
* |
|
|
|
|
* |
|
* |
|
* |
* |
|
|
|
* |
* |
* |
* |
|
3278 |
* |
* |
* |
* |
|
* |
|
|
* |
|
|
* |
* |
* |
* |
|
* |
|
|
* |
* |
|
* |
|
* |
* |
|
* |
* |
* |
* |
* |
* |
|
3384 |
|
* |
* |
* |
|
|
|
|
* |
* |
|
* |
* |
* |
* |
|
* |
|
|
|
* |
|
* |
|
* |
* |
* |
* |
|
* |
|
* |
* |
|
3408 |
* |
* |
* |
* |
|
|
|
|
* |
* |
|
* |
* |
* |
* |
|
* |
* |
|
* |
* |
|
* |
|
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
3409 |
* |
* |
* |
* |
|
|
|
|
* |
* |
|
* |
* |
* |
* |
|
|
* |
|
* |
* |
|
* |
|
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
با توجه به بررسیها و کاوشهای صورتگرفته از قرآنهای مذهّب عصر قاجار محفوظ در کتابخانه مرکزی تبریز، آماری از میزان بهکارگیری عناصر تزئینی در تذهیبهای قرآنی قاجاری ارزیابی شده که در جدول 7 قابل ملاحظه است.
جدول 7. جمعبندی کلی از تعداد عناصر موجود در سرلوحهای قاجاری در قرآنهای مذهّب کتابخانه مذکور ( منبع: نگارندگان)
شماره ثبت قرآنها |
تاج |
نیمتاج |
تعداد کتیبه |
نوع کتیبه |
تعداد حاشیه |
نوع حاشیه |
||||
پیشانی |
سرسوره |
تحتانی |
مرکزی |
داخلی |
اصلی |
|||||
689 |
* |
- |
4 |
* |
- |
* |
* |
1 |
- |
* |
722 |
* |
- |
2 |
* |
- |
* |
- |
1 |
- |
* |
1145 |
- |
* |
12 |
* |
* |
* |
* |
1 |
- |
* |
2081 |
* |
- |
4 |
* |
- |
* |
- |
2 |
* |
* |
3098 |
- |
- |
2 |
* |
- |
* |
- |
2 |
* |
* |
3099 |
- |
|||||||||
3276 |
* |
- |
3 |
* |
* |
- |
- |
- |
- |
- |
3384 |
|
|||||||||
3408 |
* |
- |
1 |
- |
- |
- |
- |
1 |
* |
- |
3409 |
* |
- |
1 |
- |
- |
- |
- |
1 |
* |
- |
جدول8. میانگین درصد و میزان تراکم عناصر تزئینی و توزیع فراوانی از نقوش در تذهیبهای قرآنی (منبع: نگارندگان)
تزئینی جامعه آماری عناصر |
نقوش گلهای ختایی |
نقوش اسلیمی |
نقوش انتزاعی |
گرهچینی |
جدولکشی |
شرفه |
||||||||||||||||
دستهبندی ساختارشناسانهی عناصر تزئینی |
شاه عباسی-فرنگی |
سه پر |
چهار پر |
گرد-پنج پر |
شش پر |
هفت پر |
غنچه |
بادامک |
برگ- ساده |
برگ- لوتوس |
توپر |
تو خالی |
ماری |
گیاهی |
حیوانی |
سرلوح |
نشان |
سرلوح |
صفحات متن |
ختایی |
اسلیمی |
|
درصد و آماری از دستهبندیها |
تعداد (تنوع) |
2 |
3 |
4 |
5 |
2 |
3 |
10 |
1 |
5 |
4 |
6 |
1 |
1 |
2 |
1 |
1 |
0 |
4 |
3 |
5 |
1 |
درصد |
1/1% |
1/3% |
2/2% |
1/7% |
4/3% |
7/5% |
1/9% |
2/1% |
1/4% |
2/6 |
4/4 |
2/3% |
3/1% |
9/ 8% |
3/5% |
3/3% |
0 |
3/11% |
8/ 6% |
9/ 8% |
5/ 2% |
|
میانگین درصد فراوانی نسبی از 100 |
1/44% |
9/8% |
2/14 % |
3/3% |
1/18% |
4/11% |
||||||||||||||||
ضریب تغییرات |
41/4% |
9/0% |
18/0% |
2/0% |
1/2% |
4/1% |
نتیجهگیری
چنانکه «رهنورد» (1386) دربارۀ ویژگیهای تزئینی قاجاری بیان داشته است، بیشترین استفاده از رنگهای شاد و خالص همچنین نقوش ریسۀ هرچند مختصر، در سرلوحهای قرآنی قابل مشاهده است که با بررسی یافتههای این پژوهش استنباط شده است.
_ با توجه به گفته «دونلو» (1365) بررسی آثار قاجاری موزۀ قرآن و کتابت تبریز از لحاظ کیفی و کمّی و نیز مبنی بر یافتن شیوههای اجرایی قوی و پرکار در ترکیببندی، ظرافت در نقوش، کمبود وسعت طیف رنگها، وجود سرلوحهای تاجی، قرینهسازی سراسری در صفحات افتتاح قرآنی (حمد و بقره)، جدولکشیهای متنوع رنگی، حاشیههای گل و بوتههای رنگین غنی و قدرت قلمهای اجرایی، چنین استنباط میشود که تمامی موارد مذکور در آثار مورد بررسی، مشاهده و یافت شده است بهجز مورد آخر که به شیوههای اجرایی اشاره دارد. نتایج این پژوهش با توجه به مطالعات صورتگرفته از قرآنهای مذهّب قاجاری و درباری شیوههای اجرایی نقوش گیاهی این آثار را در سطح متوسط و نه چندان قوی یافت نموده است زیرا قرینگی، سایهگذاری، دورگیری تناسبات نقوش گیاهی و انتزاعی و هندسی و... در این آثار کمتر دیده شده است.
_ با توجه به بیانات «ساریخانی» (1393) هنر کتابآرایی در سه محور خوشنویسی، تذهیب و تجلید شکل گرفته است که بیشتر آن دارای نقوش گیاهی هستند که جنبۀ تجریدی و سمبلیک داشتهاند؛ نظیر اسلیمیها و گلهای ختایی. لذا با تفحصهای صورتگرفته در آثار این پژوهش چنین استنباط میشود که علاوه بر نقوش گیاهی اسلیمی و ختایی، از نقوش انتزاعی نیز در این آثار بهره بردهاند اما میزان استفاده از نقوش گیاهی بهویژه گلهای ختایی بیشتر از نقوش اسلیمی است چنانکه پیشتر میزان استفاده از نقوش، ارزیابی و ذکر شده است.
بنابراین، نتیجه میگیریم در تحقیقات انجامشده و با استناد به پیشینۀ مطالعات صورتگرفته، مهمترین خصوصیتهای ساختارشناسانۀ عناصر بصری و تزئینیِ قرآنهای عصر قاجار ذکرشده، با نسخههای قرآنهای مذهّب منتخب از کتابخانۀ مرکزی تبریز قرابت دارند. از اینرو، با توجه به آثاری که تشریح و بررسی شده است، درمییابیم: این قرآنها متعلق به قرائتهای خانگی و مجالس عمومی و افراد غیردرباری بوده است. بنابراین، باید در این نوع قرآنها عناصر تزئینی طوری چیدمان و آراسته شوند که قابل خواندن و تلاوت بوده و موجب برهمزدگی تمرکز حواس مخاطب و خوانندگان نشود. از جانبی دیگر، فضاسازی، ساختار صفحه، تراکم نقوش، فشردگی و پیچیدگی عناصر تزئینی همچون گذشته بر کلّ صفحه غالب نبوده و عناصر نوشتاری بیشتر جلوهنمایی دارد. عناصر تزئینی پس از عناصر نوشتاری ارجحیت دارند، بهگونهای که قرآنها قابل تلاوت و خوانا باشند و عناصر تزئینی بهعنوان یک عنصر زیباشناسانه در صفحه حاکم است.
اما در پی پاسخ به پرسشهای تحقیق میتوان گفت:
*پاسخ سؤال اول: چه نوع آرایههای قرآنی و چه عناصر بصری _ تزئینی در آرایش نسخههای قرآنهای مذهّب منتخب از کتابخانه مرکزی تبریز بهکار رفته است؟
_ آرایههای موجود در قرآنهای منتخب از جمله سرلوح، صفحات متن با جدولکشیهای رنگین، نشان آیات (خمس، عشر، جزء، حزب، سجده واجبه، جملات قصار، صلوات، لعن و نفرین)، انواع سرسوره، صفحات اختتام و صفحه دعای افتتاح میباشند. عناصر بصری _ تزئینی در سه بخش گیاهی، هندسی و انتزاعی طبقهبندی شدهاند که بیشترین نقوش به تزئینات گیاهی اختصاص دارد.
* پاسخ سؤال دوم و سوم: صفحهآرایی نسخههای قرآنیِ مذهّب مذکور چگونه است و در عناصر تزئینی از چه نوع ترکیب و چیدمانی استفاده شده است؟
* شاخصترین و برجستهترین مؤلفههای حاکم در نسخههای مذهّب قرآنی عصر قاجار کتابخانه نامبرده چیست و صفحهآرایی و نوع عناصر بصری _ تزئینی در این قرآنها با چه میزان ارزیابی شدهاند؟
_ آنچه در ویژگیهای اساسیِ ساختارشناسی فرمی و ترکیببندی، صفحهآرایی و رنگبندی این آثار مشاهده شده است: ترکیب قرآنها در سطرهای طولانی، ترکیبهای سرلوحها به صورتهای سهکتیبهای تاجدار و بدون تاج و سرلوحهای مزدوج و مفرد، نیمتاجهای تزئینی در سرلوحها، بهکارگیری سرلوح و اوراق داخل نسخههای قرآنیِ مذهّب بدون حاشیهسازی تزئینی، سرلوحها با تزئینات بازوبندی مشاهده شدهاند. کوچکبودن سایز عناصر نوشتاری، بهرهگیری از جدولکشیهای نسبتاً مفصل در صفحه، استفاده از رنگ لاجوردی و البته رنگهای متنوع در نقوش ختایی، بهرهگیری از ترکیب اسپیرالهای ساده در چرخش نقوش ختایی لابهلای دیگر عناصر تزئینی، وجود قاب اسلیمیهای بسیار ساده و مختصر گاهی با اسلیمیهای تزئینی توپر، از دیگر ویژگیهای ساختارشناسی قرآنهای مذهّب قاجاری کتابخانۀ مرکزی تبریز است. از طرفی، به گفتۀ خانم رهنورد، رعایتنکردن تقارن در سرلوحها، ادامهیافتن کادر سرلوح تا حدّ نهایی بالای کادر صفحۀ اصلی و منتهیشدن آن به کمند است که در نهایت موجب تغییر در ارتفاع صفحهآرایی سرلوح میشود. به بیان دیگر، کادر نهایی جدول در صفحۀ سمت راست صفحه که شامل سرلوح است (گاهی سرلوح مفرد میشود) با صفحۀ مقابل آن که فاقد سرلوح بوده، از لحاظ ارتفاع تفاوت دارد. از طرفی، قرینهسازی بهطور کلی در عصر قاجار از میان نرفته است، بلکه شاهد حضور قرینهسازی در صفحات متن قرآنها و سطرهای آیات میباشیم، اما بهطور کلی شیوههای متعادلسازی در آثار مورد مطالعۀ کتابخانۀ مرکزی تبریز نیز کمتر مورد استفاده قرار گرفته است.
_ میزان بهکارگیری نقوش عناصر تزئینی از جمله بهکارگیری بیش از 1/44% نقوش ختایی، 9/8% نقوش اسلیمی، 2/14% نقوش انتزاعی، 3/3% نقوش گرهچینی، 1/18% استفاده از جدولکشی اغلب با رنگ طلا، 4/ 11% نقوش شرفه با رنگ لاجورد در قرآنهای مذهّب عصر قاجاری کتابخانه نامبرده مشاهده شده است. ترصیع در حاشیۀ قرآنها، حلکاری، تحریر و ساختوساز دندانموشی میان سطور، عکاسی در شرفهها و بوتهاندازی میان نوشتارها، یکی از تکنیکهای رایج عصر قاجار تکنیک نقوش پیچان ریسهای در حاشیههای باریک داخل سرلوحهاست که در تذهیبهای قرآنهای منتخب از کتابخانه مرکزی تبریز استفاده شده است.
[1]. به گفتۀ ایشان، تذهیب دو نوع است: تذهیب شانهای و تذهیب معرّق _ تذهیب شانهای گونهای از تذهیب است که
بر روی کاغذ ابری انجام میشده است و مبدع آن آقاابوطالب مدرس از دانشمندان روزگار قاجار شمرده میشود _ تذهیب معرّق در مصطلح مذهبّان نقشهای اسلیمی، فرنگی و نقوشی که بیشتر در عصر صفوی رایج بوده است و عموماً بر حاشیۀ صفحاتی تعبیه میشده که کاغذ آنها از نوع ختایی ضخیم بوده و قابلیت پوستکردن داشته است (مایل هروی،
1372: 594)
[2]. در کتاب قانون الصور در بیان شماری از این واژگان آمده است: چنین کرد استادم راهنمایی* که هست اسلیمی و دیگر ختایی* ز ابر و داغ اگر آگاه باشی* چو نیلوفر فرنگی خواه باشی* مکن از بند رومی هم فراموش* کنی چون اسم هریک جای در گوش.
[3]. شکل هندسی مزیّن به نقوش مذهب یا مرصّع که در نخستین صفحۀ فصل و یا بخش و یا سرآغاز کتابهای ترسیم میشود، سرلوح اگر تک باشد آن را سرلوح ساده و اگر دو سرلوح در کنار هم در دو صفحۀ متقابل کشیده شده باشد، آن را مزدوج مینامند. سابقۀ سرلوح به بیش از اسلام بازمیگردد. در عصر ساسانی به این نوع صفحات دیباچه میگفتند؛ به معنای نوشتۀ کوتاه (همایونفرخ، 1354: 247). سرلوح به لحاظ فرم و وسعت رنگی، جزئیات طرح و عناصر متشکله بهویژه از منظر موضع اجرا یکی از شاخصترین آرایههای تزئینی در هنر تذهیب بهخصوص قرآنهای نفیس است.
[4]. سرفصل یا نشان آیات: به آن سرسخن نیز میگویند. آرایه و تزئینی است که در اطراف عنوانها و در برخی نسخههای نظم و نثر و در نسخههای قرآنی قسمت پایان آیات (خمس، عشر، جزء یک آیه، حزب، سجده واجبه) اغلب به صورت شمسه پدیدار میشود (بیانی، 1353: 27). بهبیان دیگر، نشانهای است دایرهوار با زمینهای زرّین که برای جداسازی آیات، سورهها، جزءها و. . بهکار میرود.
[5]. صفحاتی تزئینی است که در ابتدا و انتهای کتاب مقدس قرآن قرار میگیرد. در این صفحات تزئینی، صرفاً دعای شروع و دعاهایی از ختم قرآن و از این قبیل ادعیهها در آن ذکر میشود. گاهی تیز این صفحات بهتنهایی و فقط صرفاً بهعنوان تزئین محض بهکار میرود.
[6]. صفحهای است همانند سرلوح با این تفاوت که بخشهای مختلفی از آن تقسیمبندیشده و جایگاهی اختصاصی برای عنوانهای سورههاست.
[7]. ترکیبی از نقشمایههایی از گل و غنچه و برگ است که بر روی شاخه حلزونی یا همان اسپیرال مینشیند. این سبک بر اساس هنرهای تزئینی ایرانی پدیدار شده است (مجرد تاکستانی، 1392: 27).
[8]. از طرحهای قراردادی و نقوش اساسی در هنرهای تزئینی ایرانی بهشمار میرود. در اصطلاح نسخهآرایان، به نقوش و گرهبندیهایی گفته میشود که پیچوخمهای متعددی داشته باشد. این عنصر یکی از نقشهای گیاه پیچان است که ساقۀ جوانه، برگ، گل و ساقه با فاصلۀ معیّن و قرینهسازی و گاهی نامتقارن در هم تابیده میشود. اسلیمی را با نامهای اسلامی، سلمی و ختایی نیز خواندهاند (فدایی، 1390: 77).
[9]. به خطوط تزئینی گفته میشود که در اطراف شمسه یا حاشیۀ تذهیب بهکار میرود و مانند رشتههای نور از جسمی نورانی غالباً با رنگ لاجورد یا شنگرف منعکس میشود. در برخی از نسخهها نیز قسمت بیرونی کمند را هم شرفه میکشیدند (کارگر، ساریخانی، 1390: 75).
[10]. بند اسلیمی همان بند رومی است که بر روی درخت اسلیمی یا همان قوس اسلیمی قرار میگیرد.
[11]. در لغت بهمعنای بادام + ک صغیر و در مصطلح مذهِّبان، شکلی را گویند که از دو چنگ اسلیمی بهوجود آمده باشد بهطوری که نوک چنگ تصویری شبیه به بادام گرفته باشد. این نقش از دورۀ صفوی به بعد رواج پیدا کرد.
[12]. به گل و بوتههایی گفته میشود که برگهای پهن آنها را احاطه کرده است. آن را یکی از هفت اصل نقاشی ایرانی دانستهاند (پورتر، 1389: 154).
[13]. نیلوفر نقشمایهای است از دورۀ صفویان به بعد در نگارگری ایران بهویژه در تذهیب تکامل پیدا کرده و علاوه بر کتابآرایی، در فنون هنری دیگر، بهخصوص در قالیبافی بهکار میرفت. از طرفی، همراه با گلهای ختایی دگرگون شد بعدها اصطلاح جدیدی به نام شاهعباسی گرفت. (آژند، 1388: 34)
[14]. یکی از هفت اصل نقاشی ایرانی است. از سدۀ ششم هجری وارد کتابآرایی شده است. این شیوه ترکیبی از عناصر گیاهی و شاخوبرگ گلها و صورتهای انسانی و حیوانی است که اغلب در حواشی نسخهها، روی جلد حواشی نگارههای تکبرگی و. . از آن بهره میبرند. (آژند، 1388: 5)
[15]. . بسیاری از کتابها علاوه بر جدول تزئینی رسمشده، جدول دیگری به فاصله از جدول اصلی و محیط بر آن دارد.
[16]. به بیان دیگر، شماره صفحه.
[17]. شکلی لوزیمانند و کنگرهدار که در قسمت بالا و پایین ترنج ترسیم میکنند. در برخی مواقع نام موقف، نام مصحف و. . در آن ثبت میشود.
[18]. خطّ بسیار نازک و باریک، اغلب به رنگ مشکی و بهندرت به رنگهای دیگر که به دور جدولهای زرین و الوان یا بر اطراف خطوطی که با زر و مرکب الوان نوشته شده، یا در جوانب تصویرها و نقشها ترسیم میکنند به جهت آنکه متن جدول یا کلمات و یا تصویر بهتر دیده شود.
[19]. گوهرنشاندن. در تذهیب با نشاندن جواهر در جای گل و بوته، صفحههای تذهیب را به زیباترین شکل آذین میکنند. اگر این کار از نظر مادی ممکن نباشد، تمامی صفحات بهخصوص صفحات افتتاح و اختتام نسخهها را با رنگ طلا، لاجورد، زنگار، شنگرف میآراستند. به صفحهای که بهصورت ترصیع ترسیم شده است، مرصّع میگویند (حسینی، بهنودی و براتعلی، 1387: 245). بهعبارت دیگر، ترصیع، تذهیب نقوش منظم هندسی است و جز آن است که با رنگ مشکی و آب طلا در زمینۀ لاجورد و... تزئین شده و بهندرت رنگ دیگری در آن بهکار میرود.
[20]. گلها یا عناصر تزئینیِ انتزاعی که با ساقهای باریک به یکدیگر متصل هستند و بهصورت زنجیرهای بلند گاهی دو زنجیره و گاهی در سه زنجیره، به یکدیگر بافته میشوند.
[21]. این اسلوب در تذهیبکاری به این طریق است که مذّهبان طرحهای مورد نظر را رسم کرده، سپس با وسیلهای چون شفره، برخی از قسمتهای طرح را از روی کاغذ جدا و سپس روی طرح اصلی قرار داده و شروع به تحریر میکند. بهنوعی، چاپ ابتدایی برای تسریع در عمل تذهیب و نگارگری بهشمار میآید (ناصری، 1370: 17).
[22]. با کشیدگی سرلوح و کاستهشدن از پهنای آن تقسیمبندی، فضای متفاوتتری پدید میآید. قرار گرفتن سرلوح در گوشۀ سمت چپ و بالا، سطح صفحه را به چند مستطیل تقسیم میکند که دو مستطیل پایینی بزرگترند. این تقسیمبندی موجب میشود سنگینی که در بالای کادر به سبب وجود سرلوح پدید آمده است، با استفاده از فضای حجیمتر مستطیلهای زیرین، از منظر بصری متعادل شود (رهنورد، 1386: 161).