بررسی مؤلفه‌های ساختاری و عناصر بصری نسخ قرآن‌های مذهّب عصر قاجار در کتابخانه مرکزی تبریز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد، گروه هنر اسلامی،دانشکده‌ هنرهای صناعی اسلامی، دانشگاه هنراسلامی، تبریز، ایران.

2 استادیار، گروه هنر اسلامی،دانشکده‌ هنرهای صناعی اسلامی، دانشگاه هنراسلامی، تبریز، ایران.

چکیده

هدف پژوهش: این پژوهش درصدد است ضمن معرفی نسخ قرآنی مذهّب عصر قاجار کتابخانه مرکزی تبریز، آرایه‌های قرآنی آثار مورد نظر را شناسایی و ساختارشناسانه بررسی نموده و نسخه‎های قرآنیِ مذهّب را به‎لحاظ ساختارشناسی از منظر ترکیب‌بندی صفحات و فرم نقوش تفحص و ارزیابی کند.
روش/ رویکرد پژوهشی: تحقیق حاضر به روش پیمایشی با رویکرد توصیفی _ تحلیلی انجام شده است و اطلاعات با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و به شیوۀ میدانی گردآوری و تدوین گردید. از بین 20 نسخه قرآنی مذهّب قاجاری موجود در کتابخانه مرکزی تبریز و با صلاحدید متخصصان این حوزه و کارشناس کارآمد بخش نسخه‌شناسی کتابخانه مذکور، جامعه آماری پژوهش را 10اثر قرآنی مذهّب سند‌دار تشکیل می‌دهد که با توجه به نیاز موضوع پژوهش حاضر، برگزیده شده است. اطلاعات تحقیق در قالب جدول‎ها و نمودارها از طریق نرم افزار SPSS و EXCEL طبقه‌بندی و محاسبه شده‌اند.
اصالت/ ارزش پژوهش: مطالعهنسخه‎های مذهّب قرآنی محفوظ در آرشیو کتابخانه مرکزی تبریز و عناصر تزئینی وابسته به قرآن‌ها، سبب ژرف عمیق و ارتقای کیفیت آثار هنری و تذهیب‌های قرآنی می‌شود. این مقاله در نظر دارد جنبه‌های هنری نسخه‎های قرآن‌های مذهّب را با تأکید بر عصر قاجار مطالعه کند و تفحصی را انجام دهد. لیکن، آثار مطالعاتی تاکنون معرفی نشده و پژوهشی بر روی آنها انجام نشده است.
یافته‌ها: یافته‌های تحقیق نشان داد 9/39% از سرلوح قرآن‌ها بدون تاج همراه با کتیبۀ سرسوره بوده و 91/60% تاج‌دار و دارای کتیبه‌های فوقانی و تحتانی است. 47/67% از صفحات متن دارای تزئینات نشان‌دار هستند. در بخش عناصر تزئینی و نقوش 1/44% نقوش ختایی، 9/8%نقوش اسلیمی، 2/14% نقوش انتزاعی، 3/3% گره‌چینی، 1/18%دارای جدول‌کشی و عناصر شرفه دارای میانگین 4/11% درصدهای فروانی نسبی در بین توزیع نقوش هستند.
نتایج تحقیق: نتایج پژوهش حاکی آن است، عناصر تزئینی همچون نقوش ختایی، اسلیمی، تاج، نیم‌تاج، کتیبه، انواع جدول‌کشی، نقوش ترصیع، نقوش انتزاعی و ... در قرآن‌های منتخب از دورۀ قاجار کتابخانۀ مذکور مشاهده شده است. استفاده از گل‌های گرد، شاه‌عباسی، اناری، اسلیمی‌های توخالی و به‎صورت قاب‌بندی ساده، ترکیب‌بندی حلزونی، تنوع رنگی در گل‌ها و جدول‎ها، بیش‌ترین استفاده از رنگ طلا جزءِ ویژگی‎های شاخص تذهیب‌های قرآنی عصر قاجار کتابخانۀ ذکرشده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A study of structural components and visual elements of illuminated Qurans of Qajar dynasty in Tabriz Central Library

نویسندگان [English]

  • Fatemeh Ghafuorifar 1
  • Farnoosh Shamili 2
1 MA., Department of Islamic art, Faculty of Islamic synthetic art, University of Islamic art, Tabriz, Iran.
2 Assistant Prof., Department of Islamic art, Faculty of Islamic synthetic art, University of Islamic art, Tabriz, Iran.
چکیده [English]

 
     Purpose: This research aims at identifying and structurally investigating the Quranic works of Qajar dynasty available in the Central Library of Tabriz, as well as analyzing the Quranic verses of religion in terms of the structure of the pages and the forms of motifs.
     Methodology: It was conducted using descriptive-analytical survey method and information was collected using related literature. Of the 20 Qajar Quranic manuscripts, ten ones were selected. The data were analyzed using SPSS and EXCEL softwares.
     Findings: 39.9% of the coronation of the Quran was crowned with the inscription of the sura head and 60.91% crowned with upper and lower inscriptions. 47/67% of the text pages are marked with decorations. In the section of decorative elements and motifs, 44.1% were decorative motifs, 8.9% were Arabic designs, 14.2% were abstract designs, 3.3% were Chinese knit, 18.1% had chalking, and the average elements were 4.11% percent relative proportions are in the distribution of motifs.
     Conclusion: The results of this research indicate that decorative elements such as Khatei, Slavic, crown inscription, types of casts, shrub designs, and abstract patterns have been observed in the works. The use of round flowers, Shah Abbasi, Anari, Hollow slices and simple framing, spiral composition, color variation in flowers and tables, and the high use of gold color are considerable.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar dynasty
  • Illuminated manuscripts of Quran
  • Decorative elements
  • Central Library of Tabriz

مقدمه

 قرآن، کتاب وحی الهی، از همان آغاز نزول میان مسلمانان بسیار مورد احترام و از توجه ویژه‌ای برخوردار بوده است. بنابراین، برای حفظ و نگهداری مطلوب این کتاب آسمانی در ادوار مختلف تلاش‌های بسیاری انجام شده است. لذا کتاب‌آرایی دوره‌های مختلف در زمینه‌های گوناگون از جمله: خوشنویسی، تذهیب‌، کاغذسازی، جلدسازی و... چه از لحاظ زیباشناسی و ساختارگرایی و چه از منظر کیفیت و... پیشرفت کرده و به اوج شکوفایی رسیده است. اما آنچه در کتابت قرآن و قرآن‌آرایی اهمیت بسزایی دارد، دو عنصر اساسیِ خوشنویسی و هنر تذهیب است.

تذهیب یکی از شالوده‌های اصلی هنرهای انتزاعی _ تزئینی در هنرهای اسلامی است که پس از ظهور اسلام در هنر کتاب‌آرایی و نیز پس از خوشنویسی، از بیشترین استقبال برخوردار بوده و جایگاه مهمی در هنرهای تجسمی به‎دست آورده است. لذا این عنصر هنر تجریدی _ اسلامی کمتر به‎صورت منفرد به‎کار رفته و مورد توجه بوده و بیشتر در بطن سایر فعالیت‌های هنری و هنرهای اسلامی چون معماری اسلامی، فلزکاری، سفالگری و ... به‎وضوح قابل مشاهده است. ریتم، توازن، قرینگی، تکرار درهم‎تنیده و هماهنگی فرم‌ها بدون یکنواختی و ایستایی، از ویژگی‌های بارز این هنر است. هنر تذهیب زمانی که در خدمت آثار مقدسی چون نسخه‎های قرآنی قرار می‌گیرد، نه‎تنها کارکرد تزئینی خود را حفظ می‎کند بلکه در نوع خود هنر مقدس هم شمرده می‌شود. زمانی که  نقوش تذهیب در تلفیق با عبارت‎های قرآنی که همراه خطوط زیبای اسلامی مانند نسخ، نستعلیق، ثلث و... آراسته می‌شود، یک فضای معنوی، روحانی، آرام و مسرت‎بخش را به بیننده القا می‌کند. از طرفی، قابل توجه است هنر تذهیب در هر دوره با ویژگی‌های منحصربه‎فرد خویش، بیان‌کنندۀ روحیات حالات هنرمندان و هنروران در دوره‌های مختلف است. اما استفاده از این هنر در کتاب‌آرایی قرآن، نه‎تنها جنبۀ تزئینی دارد بلکه به‎عنوان یک کاربرد در بخش‌های مختلفی از قرآن همچون فصل آیات، فصل سوره‌ها و یا فصل جزء‎ها به‎کار گرفته شده است؛ بدین‎صورت که کناره‌ها و اطراف صفحه‌ها و گاهی میان سطور و متون با طرح‌هایی از شاخه‌ها و بندهای اسلیمی، ساقه‌ها و گل‌ها و برگ‌های ختایی مزیّن می‌شوند. لذا کتاب‎های دست‌نویس و نسخه‌های خطی در دوره‌های مختلف، بستر مناسبی برای رویش و شکوفایی هنر تذهیب بودند. بنابراین، هنر تذهیب‌های قرآنی عصر قاجار نه‌تنها ادامه‌دهندۀ هنر تذهیب‌های ادوار پیشین خود یعنی عصر صفوی است، بلکه در نیمۀ دوم این عصر که مصادف با زمان پادشاهی ناصرالدین‎شاه بوده است، با حمایت حکام محلی و شاه قاجار سبک جدید و نگرش متفاوتی نسبت به هنر تذهیب در ایران عصر قاجار پدیدار می‌شود.

در پژوهش حاضر به‎صورت اختصاصی تذهیب‌های قرآنی عصر قاجار به‎ویژه نمونه‌های محفوظ در کتابخانۀ مرکزی تبریز بررسی شده است. کتابخانه مرکزی تبریز یکی از خزاین باارزش و منبع غنی از نسخه‎های خطی و نسخه‎های قرآن‌های مذهّب است که در نوع خود منحصربه‌فرد بوده و جایگاه ویژه‌ای در میان کتابخانه‌های ایران دارد. قرآن‌های مذهّب عصر قاجاری کتابخانۀ مذکور در زمینه‌های مرمّت، کتاب‌آرایی، تزئینات و نقوش، تجلید و... اطلاعات غنی و جامعی را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد.

اهداف تحقیق

1. معرفی نسخه‎های قرآنیِ مذهّب کتابخانۀ مرکزی تبریز و شناسایی آرایه‌های قرآنی و عناصر تزئینی در آنها.

2. بررسی نحوۀ ترکیب‌بندی، صفحه‌آرایی، ساختارشناسی و چیدمان عناصر زینتی در نسخه‌های قر‌آنی مذهّب عصر قاجار کتابخانه مذکور.

3. مطالعۀ‌ ارتباط فضاهای تجسمی، تبیین ویژگی‌های بصری  _ تزئینی و ارزیابی میزان به‎کارگیری تزئینات در نسخه‎های قرآنیِ مذهّب مورد نظر.

سؤالهای پژوهش

1.  چه نوع آرایه‌های قرآنی و چه عناصر بصری _ تزئینی در آرایش نسخه‎های قرآن‌های مذهّب منتخب از کتابخانۀ‌ مرکزی تبریز به‎کار رفته است؟

2. صفحه‌آرایی نسخه‎های قرآنیِ مذهّب مذکور چگونه است و در عناصر تزئینی از چه نوع ترکیب و چیدمانی استفاده شده است؟

3. شاخص‌ترین و برجسته‌ترین مؤلفه‌های حاکم در نسخه‎های مذهّب قرآنی عصر قاجار کتابخانۀ نام‎برده چیست و صفحه‌آرایی و نوع عناصر بصری _ تزئینی در این قرآن‌ها با چه میزان ارزیابی شده‌اند؟

روش تحقیق

مقالۀ پیش‌رو به روش پیمایشی و با رویکرد توصیفی _ تحلیلی انجام شده است. از نظر هدف در حوزۀ مطالعات کاربردی است و جمع‌آوری اطلاعات و داده‌ها به‌صورت کتابخانه‌ای، میدانی و با مراجعه به آرشیو نسخه‎های قرآن‌های مذهّب کتابخانۀ مذکور گردآوری شده است. در این پژوهش ابتدا نسخه‎های مورد نظر معرفی می‌شود و سپس به تشریح ترکیب‌بندی، صفحه‌آرایی نسخه‎های قرآنی مذهّب و ساختارشناسی عناصر تزئینی وابسته در آن پرداخته خواهد شد. در ادامه، داده‌های تحقیق در قالب تنظیم جدول‎ها و نمودارهایی مورد بحث قرار می‌گیرند.

 پیشینۀ پژوهش

بررسی کتاب‎ها، مقاله‎ها، پایان‌نامه‌ها و سایر منابع چاپی در ایران نشان می‌دهد منبعی که اختصاصاً به موضوع نقوش تزئینی قرآن‌های مذهّبقاجاری کتابخانه مرکزی تبریز پرداخته باشد، بسیار اندک و انگشت‎شمار بوده و با توجه به محتوای مقالۀ پیش‎رو انجام نشده است، لذا از برخی منابع مشابه و مرتبط در حوزۀ کتاب‌آرایی و تذهیب نسخه‎های قرآنی دورۀ قاجار می‌توان به کتاب تاریخ هنر ایران نوشتۀ رهنورد (1386) اشاره کرد. وی در این کتاب به شرح اجمالی ویژگی‌های تذهیب‌های عصر قاجار که شامل رنگ‌های شاد و خالص، گل‌های ریسه‌ای بر ضمیمۀ سرلوح‌هاست، پرداخته است. «محبلی» (1381) در مقالۀ خود با عنوان «نگاهی به تاریخچه و سیر تحول تذهیب، آرایشگر صفحات قرآن»، به رشد و شکوفایی و تغییر در تذهیب و تشعیر در عصر قاجار، استفاده از نقوش ختایی به‎خصوص گل‌های شاه‎عباسی و اناری اشاره دارد. وی همچنین هنرمندان تذهیب‌کار دورۀ قاجار را نام برده و تذهیب‌های ادوار پیشین و هنرمندان این هنر را مطالعه و بررسی کرده است. در کتاب دو جلدی با عنوان مجموعه شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی (آستان قدس رضوی، 1393) آثار نفیس قرآن‌های مذهّب و بسیار گرانبهای موزۀ حرم مقدس ثامن‎الحجج علی‎بن‎موسی‎الرضا(ع) معرفی شده‌اند. در این کتاب، سیر تحول تاریخچۀ تذهیب‌های قرآنی از اوایل قرون اسلامی تا دورۀ قاجار بررسی شده است. جلد دوم کتاب، اوضاع سیاسی _ فرهنگی _ اجتماعی و ویژگی‌های نسخه‎های قرآنیِ عصر صفوی تا قاجار را توصیف کرده است. در جلد دوم این مجموعه، منتخبی از قرآن‌های نفیس سدۀ دهم تا چهاردهم ھ.ق گردآوری و تدوین شده‌اند. «ساریخانی و دیگران» (1393) در پژوهش خود با عنوان «نقش قرآن کریم درآفرینش هنری و شیوه‌های مختلف» به مطالعه و بررسی اینکه قرآن نقش مهمی در اعتلای هنر کتاب‎آرایی به‎خصوص در سه محور خوشنویسی، تذهیب و تجلید دارد، پرداخته‎اند. نتایج پژوهش آنان نشان می‌دهد در هنر اسلامی بیشتر آن بخش از هنرهای گذشته که جنبۀ تجریدی و نمادین داشته است (نظیر اسلیمی‌ها و نقوش هندسی) در هنر اسلامی از جمله تذهیب، کاربرد فراوان داشته و در تمدن اسلامی صورت دینی _ اسلامی یافته است. «موسوی» (1390)  در پایان‌نامۀ خود با عنوان «بررسی فرایندهای تخریب تزئینات طلایی‎رنگ و تأثیرات آن بر کاغذ در چند نسخۀ خطی تزئینی از دوره قاجار» فرایند مواد و رنگدانه‌های طلا و تزئینات طلایی در سه نسخۀ خطیِ دوره قاجار را مطالعه کرده است. نتیجۀ پژوهش وی به دلایل آسیب‎دیدگی شدید کاغذ در نواحی رنگدانۀ طلایی تخریب‎شده اشاره دارد که می‌تواند به‎دلیل تأثیر کاتالیزوری یون‌های مس در فرایند اکسیداسیون سلولز باشد. «دونلو» (1392) در پژوهش دیگری با عنوان «تذهیب نسخه قصص‎الانبیاء با نگاهی به نسخ عصر قاجار موزه کتابت تبریز» نمونه‌هایی از نسخه‎های خطی، قرآنی و مذهّبی عصر قاجار، نگهداری‎شده در موزه قرآن و کتابت تبریز، را بررسی کرده است. وی در پایان‌نامۀ خود نقوش تزئینیِ گیاهیِ به‎کار رفته در نسخه‎های قرآنیِ مذهّب (آرایه‌های سرلوح) و نسخه‎های خطی با تأکید بر صفحات آغازین را مورد تفحّص قرار داده است. نتایج پژوهش وی نشانگر تنوع تذهیب‌ها از منظر کیفی و موضوع نسخه‎هاست. برخی از آثار مورد مطالعه چنان دارای ترکیب‌بندی‌های قوی و پرکار، ظرافت در نقوش، کمبود وسعت طیف رنگ‌ها، سرلوح‌های تاجی، قرینه‌سازی سراسری در صفحات افتتاح، جدول‌کشی‌های متنوع، حاشیه‌های گل و بوته‌های رنگین غنی و تنوع قلم و قدرت می‌باشند که تذهیب این دوره را از دوره‌های قبلی متمایز می‌کند.

بررسی تعریف تذهیب و تزئینات وابسته به آن

تذهیب در واقع نوعی آرایش صفحات نسخه‎های خطی است که با نقش‌مایۀ انتزاعی در هنر ایرانی _ اسلامی پدیدار شده است. به این‌گونه آرایش‎ها «تزئین» می‌گویند (پاکباز، 1386: 164). «مایل هروی»[1] تذهیب را مجموعۀ نقوش گیاهی و هندسی با قرینه می‎داند که مذهّب در کشیدن آنها فقط از سیاهی و آب زر استفاده کرده و رنگ دیگری را به‎کار نبرده است. اگر مذهّب در کشیدن نقوش مذکور جز زر و مشکی از دیگر الوان، همچون لاجورد، شنگرف، زنگار، صورتی و... استفاده کرده باشد، نقوش مزبور را در اصطلاح «ترصیع» می‌گویند (مایل هروی، 1394: 261). پس از خوشنویسی، تذهیب یکی از هنرهایی است که در پیوند با قرآن شکل گرفته و دارای بیش‌ترین ارتباط با کلام‎الله مجید است. می‌توان اذعان داشت که تذهیب همزمان با نوشتن قرآن در هنر ایران رواج داشته است، هرچند در آغاز بسیار ابتدائی بوده است. تذهیب در قرآن بیشتر در آستربدرقه، شناسنامه، صفحه بسم‎الله، صفحۀ فهرست و بخش‌هایی از سورۀ حمد به‎کار می‌رفت و در باقی صفحات در حاشیه صفحات کار می‌شده و هیچ‌گاه هنر مستقلی نبوده است بلکه کامل‎کننده و به‎عنوان تزئین خط به کار می‌رفته است (زکی، 1363). از طرفی، فنّ آرایش و تذهیب قرآن نیز مورد علاقۀ بزرگان و امرا بوده است تا جایی‎که در نقاط مختلف ایران، به‌خصوص خراسان، مراکزی برای تعلیم و پرورش علاقه‌مندان در این فن به‎وجود آمد. «خطاطان کار تذهیب قرآن‌ها را بر عهده داشتند، ولی به‎تدریج تقسیم کار بین هنرمندان متداول گردید که از فنون رایج در کتابه‎نویسی قرآن‌ها می‌توان به کادربندی اشاره کرد» (خلیلی، 1379: 20).

تذهیب مانند دیگر هنرها از یک سلسله واژگان[2] برخوردار است (مجرد تاکستانی، 1392: 27). اما از عناصر و آرایه‌های تزئینیِ مرتبط با هنر تذهیب و قرآن‌آرایی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

آرایه‌های تزئینی همچون: سرلوح[3]، کتیبۀ سرسوره، نشان‌ آیات[4]، صفحات اختتام و افتتاح[5]، صفحه فهرست[6].

عناصر تزئینی مانند: نقوش ختایی[7]، نقوش اسلیمی[8]، تاج، شرفه[9]، بند اسلیمی[10]، بادامک[11]، نقوش فرنگی[12]، نیلوفر[13]، واق[14]، کمند[15]، جدول‌کشی، رکابه[16]، سر ترنج[17]، کتیبه.

تکنیک‌های تزئینی: سنجاق نشان، تحریر[18]، ترصیع[19]، نقش ریسه‌ای[20]، عکاسی[21]، حل‌کاری، زرافشان

جایگاه تذهیب‌ و تذهیب‌های قرآنی در عصر قاجار و ویژگی‎های آن:

در دورۀ قاجار که از سال 1210 -1344ھ. ق/1795-1925م در ایران به‎طول انجامید (رهنورد، 1386: 169) آثار هنری تداوم مستقیم  ویژگی‌های هنرهای ادوار بلافصل پیشین نبودند. هنر دورۀ قاجار چند ویژگی و مشخصۀ بنیادی دارد که از آن میان می‌توان به ورود عناصر هنر مردمی و عامیانه و وابستگی به هنر غربی اشاره کرد (اسکارچیا، 1384: 35). به‎طورکلی، هنرهای عصر قاجار بسیار قابل شناسایی‌تر از دوره‌های قبلی بوده است و به دلایل و موقعیت‌های فرهنگی _ اجتماعی دچار فراز و نشیب‌هایی شده است. از میان هنرهای این دوره با پستی‎بلندی‌های فرهنگی _ اجتماعی _ اقتصادی دچار دگرگونی‌های چشمگیری شد؛ به‎گونه‌ای که هنر کتاب‎آرایی عصر قاجار را می‌توان به دو دوره تقسیم کرد: دورۀ اول که در ادامۀ سنت‌های هنری عصر صفویان بوده است و در آن ویژگی‌های مکتب‌های اصفهان و شیراز همزمان با حکومت فتحعلی‎شاه تحول و تکامل یافت. استفاده از خط‌های نسخ و نستعلیق، بهره‌گیری از رنگ لاجورد به‎صورت تیره در این دوره بسیار ترویج پیدا کرد. همچنین رنگ شنجرف به‎خصوص در سرسوره‌ها رنگ غالب بوده و نوع طلای به‎کاررفته به‎شدت رو به درخشانی و زردرنگ و پرجلا گردید. استفاده از گل‌های رنگی متعدد در متن تذهیب‌های سرلوح‌ها و حاشیه‌ها، از دیگر ویژگی‌های این دوره است. نقوش تذهیب‌ها در عین کوچک و ریز بودن، فاقد ظرافت‌های پیشین است و نظم لازم چرخش‌های اسلیمی و ختایی در آنها مشاهده نمی‌شود. از طرفی، در نسخه‎های مذهّب دورۀ قاجار اسلیمی دهان‎اژدری، ماری و فرنگی بیشتری به‎کار رفته و قاب‌های ترنجی که با اسلیمی فرنگی تزئین گردیده، شکل فرنگی‌تری به‎خود گرفته است (فدائیان، 1393).

 دورۀ دوم کتاب‌آرایی عصر قاجار در زمان پادشاهی ناصرالدین‎شاه شکل گرفت. از ویژگی خاصّ این دوره، استفاده از ترنج‎های رنگین در حاشیۀ قرآن‎ها با شرفۀ لاجوردیِ تیره و ضخیم است که در دوره‎های دیگر چنین روشی رایج نشد. همچنین، حاشیه‎های خطایی جایگزین حاشیه‎های تذهیب شد و نقوش طلایی با تحریرهای سیاه نیز رایج گردید. افزون بر این، ابعاد قرآن‎ها کوچک‌تر شد. از طرفی، عمدتاً تفاوتی خاص و چشمگیر در فرم سرلوح‌ها و جزئیات عناصر تزئینی مشاهده نمی‌شود. اما وجود برگ‌های لوتوس یا کنگره‌ای در تزئینات نشان‌ها بسیار قابل ملموس و متمایزکننده از دوره‌های پیشین است (فدائیان، 1393 و رهنورد، 1386).

در نسخه‎های قرآن‌های مذهّب عصر قاجار، صفحات تزئینی همچون: صفحات افتتاح و اختتام، صفحه فهرست، دیباچه همان کاربرد سابق را دارند. هرچند استفاده از برخی صفحات کمتر رایج است، نظیر صفحات تقدیم یا صفحات خاتمه، اما مهم‌ترین دستاورد کتاب‌آرایی و قرآن‌های دورۀ قاجار، استفاده از طرح سرلوح‌های کشیده است که ظرافت و ملاحتی خاص به هنر سرلوح‌سازی و تذهیب می‌دهد. به‎طور کلی، از ویژگی‌های تذهیب‌های این دوره می‌توان از تاج‌دار بودن سرلوح‌ها، استفاده از جدول‎های رنگی، بهره‌گیری از تکنیک مرصّع در حاشیۀ بیرونی، استفاده از برگ‌های کنگره‌ای در محیط بیرونی سرلوح و نشان‌آیات، تنظیم متون به تناسب پهنای سرلوح‌ها[22]، یکسان‎بودن حاشیۀ مرصّع از دو ضلع صفحه، تکنیک دندان‎موشی در لابه‌لای متن آیات، نام برد. استفاده از اسلیمی به‎شکل دوایر مارپیچی و نقوش ختایی ریز و ساقه‌ها در آرایه‌های تزئینی به‎خصوص در سرلوح‌ها، از دیگر ویژگی‌های بارز تذهیب‌های قرآنی این دوره است (تصویر1).

 

تصویر1. سرلوح افتتاح از قرآن عصر قاجار، موزه قرآن و کتابت تبریز. بخش‌های تزئینی در سرلوح مزدوج (منبع: آرشیو موزه)

 

در صفحات سرلوح‌دار عصر قاجار معمولاً بین کمند و جدول با نقوش اسلیمی و نقوش ختایی طلااندازی می‌شود که تنها برخی از نقوش ختایی رنگ‌آمیزی می‎شوند. این تکنیک آرایش، از ادوار پیشین ادامه‎دار بوده است. نقش اسلیمی ماری بسیار به‎ندرت در تذهیب‌های قرآن‌های قاجاری دیده شده است. سنت سبک کتیبه‎های فوقانی و تحتانی در آثار نسخه‎های قرآنیِ مذهّب عصر مذکور رعایت شده است با این تفاوت که کتیبه‌های تحتانی در اغلب موارد از نوع کاربردی به حالت تزئینی تغییر کرده است.

 از ویژگی‎های دیگر تذهیب‌های قرآنی عصر قاجار که اغلب در سرلوح‌ها قابل مشاهده است، رعایت‎نکردن تقارن در سرلوح و ادامه‎یافتن آن تا حدّ نهایی بالای کادر و منتهی‎شدن آن به کمند است که در نهایت موجب تغییر در ارتفاع صفحه‌آرایی سرلوح می‌شود. به بیان دیگر، کادر نهایی جدول در صفحۀ سمت راست که شامل سرلوح است، با صفحۀ مقابل آن که فاقد سرلوح است، از لحاظ ارتفاع متفاوت باشد. لازم به ذکر است، قرینه‎سازی به‎طور کلی در این دوره از میان نرفته است بلکه شاهد حضور قرینه‌سازی در صفحات متن قرآن‌ها می‌باشیم، اما به‎طور کلی، شیوه‌های متعادل‌سازی در این عصر کمتر مشاهده می‌شود (رهنورد، 1386). از دیگر روش‌های متعادل‌سازی، به‎کارگیری رنگ طلا در سرلوح‌هاست.

صفحات میانی نسخه‎ها اغلب به‎صورت ساده و فقط با یک سرسوره و یک نشان تزئین و جدول‌کشی طلاآذین شده‌اند. گاهی آغاز جزء با یک سرلوح کتیبه‌دار ساده و جدول‌کشی، آراسته شده است.

 در تذهیب‌های قرآنیِ این دوره، استفاده از رنگ طلا به‎صورت افراطی است. (وزیری، 1364: 32). آنچه در تذهیب‌های قرآنی عصر قاجار جلب توجه می‌کند، مذهّب‎شدن سطح گسترده‌ای از صفحه به‎خصوص در صفحات آغازین و افتتاح است. به اعتقاد برخی از پژوهشگران، تذهیب دورۀ قاجار به‎خصوص مکتب شیراز به «مکتب گل» شهرت دارد زیرا نقوش ختایی بیشتر از نقوش اسلیمی مورد استفاده قرار گرفته است.

معرفی آثار مورد مطالعه

آنچه در این مقاله فرصت پرداختن به آن فراهم شده معرفی و کاوش 10 نسخه از تذهیب‌های قرآنی عصر قاجار موجود در کتابخانه‌ی مرکزی تبریز است. با تدبیر و تأمل در این نسخه‎های مذهّب قرآنی، می‌توان به ویژگی‌های تذهیب‌های قرآنی عصر قاجار پی‎برد. آرایه‌های تزئینی، نوع ساختار فرمی و رنگ‌بندی عناصر تزئینی، خوشنویسی و... که در ترکیب‌بندی همراه با ساختاری مستحکم و منسجم ترسیم شده‌‌اند، با درایتی هوشمندانه و آگاهانه بر حشمت و صباحت قرآن‌های عصر قاجار افزوده‌اند.

تذهیب صفحات افتتاح قرآن، صفحات متن، نشان آیات، سرسوره‌ها در قرآن‌های مذکور مدّ نظر این پژوهش بوده و ترتیب بررسی نمونه‌ها بر مبنای شمارۀ ثبت کد نسخه‎ها لحاظ شده است.

شایان ذکر است، برای خوانش تصویری هر چه آسان‌تر نسخه‎های قرآنی، پژوهشگر جدول‎ها و نمودارهایی را تنظیم و تدوین کرده که موجب استعانت در امر مداقه و تحلیل آثار است.

با توجه به عدم درج تاریخ‌نگاری دقیق نسخه‎های قرآنی به‎ویژه عصر قاجاری کتابخانۀ مرکزی تبریز و به‎خصوص قرآن‌های مذهّب، متخصصان کارآمد استان آذربایجان شرقی در حوزۀ نسخه‎شناسی، مرمّت نسخه‎های خطی و نسخه‎های قرآنی مذهّب و هنرمندان تذهیب‌کار در این حیطه، با جداکردن ادوار مختلف کارشدۀ نسخه‎های خطی و نسخه‎های قرآنی و کدگذاری آنها، نسخه‎های قرآنیِ مذهّب را به اواخر عصر قاجار نسبت داده و آنها را نسخه‎های قرآنیِ غیردرباری و کاملا عامیانه و مردمی تشخیص دادند (یاجم، 1396).

 شناسنامۀ آثار مورد مطالعه در جدول 1 و معرفی تصاویر نسخه‎های قرآن‌های مذهّب در جدول2 گردآوری شده است.

جدول 1. بررسی شناسنامۀ10 اثر قرآنی تذهیب‌دار در کتابخانه‌ی مرکزی تبریز

 (منبع: آرشیو کتابخانه مرکزی تبریز)

کد ثبت

تاریخ

خط

کاغذ

نوع جلد

کاتب

واقف

ابعاد

تعداد اوراق

689

اواخر قرن 14ه. ق

نسخ

هندی

چرمی ضربی

-

محمد نخجوانی

11. 5*8

189

722

اواخر قرن 14ه. ق

نسخ

ابریشمی

چرمی ضربی

سید یوسف نجیب از تلامیذ احمد عارف

محمد نخجوانی

11. 5*8

189

1145

اواخر قرن 14ه. ق

نسخ

هندی

چرمی ضربی

-

-

10*17

379

2081

اواخر قرن 14ه. ق

نسخ

اصفهانی

تیماج فرسوده

سید سلیمان

-

13*16

300

3098

اواخر قرن 14ه. ق

نسخ

فرنگی

چرمی ضربی

-

حسین نخجوانی

24. 5*16

10

3099

اواخر قرن 14ه. ق

نسخ

فرنگی

چرمی ضربی

-

حسین نخجوانی

24. 5*16

10

3278

اواخر قرن 14ه. ق

نسخ

فرنگی

چرمی ضربی

-

-

24. 5*16

26

3384

اواخر قرن 14ه. ق

نسخ

فرنگی

چرمی ضربی

-

حسین نخجوانی

20. 8*13. 3

10

3408

اواخر قرن 14ه. ق

نسخ

فرنگی

چرمی ضربی

-

محمد نخجوانی

20. 8*13. 3

23

3409

اواخر قرن 14ه. ق

نسخ

فرنگی

چرمی ضربی

-

محمد نخجوانی

20. 8*13. 3

19

 

جدول2. معرفی اوراقی از نسخههای قرآن‌های مذهّب قاجار کتابخانه مرکزی تبریز

 (منبع: آرشیو کتابخانه مرکزی تبریز)

 

 

آنچه در این قرآن‌ها بررسی شده است، سرلوح به‎صورت (مزدوج و مفرد _ صفحات آغاز جزء، صفحات افتتاح و اختتام، دعای افتتاح)، سرسوره، نشان ‌آیات (خمس، عشر، جزء، حزب، سجده واجب، صلوات و برخی عبارات و معانی) است.

تجزیهوتحلیل آثار

ترکیب‌بندی و ساختارعناصر تزئینی

هنرمندان با توجه به ذهنیتی که از خلق اثر هنری دارند، روش‌ها، زبان و بیان ویژه‌ای برای آن تجسم کرده وسپس اقدام به زینت‌بخشی یا به‎اصطلاح دیگر آراستگی و آذین‎بندی می‌کنند. ترکیب و ساختار مناسب برای  آفرینش یک اثر هنر متعلق به کتاب مقدس، از شرایط و ضوابط خاصی برخوردار است که باید هنرمندان از دنیای پیرامون خود و همچنین عناصر تجسمی _ بصری و تزئینی درک عمیقی داشته باشند. لذا، یک اثر تذهیب‎شده برای نسخه‎های قرآنی نیز از این قاعده مستثنا نیست. از این‎رو، مهم‌ترین گام برای خلق یک اثر هنری، ظواهر و کلیات آن است که می‌توان در نوع ترکیب‌بندی و مجموعه عناصر ساختاری بدان شکل داد. بنابراین، شاخص‌ترین اصل در یک هنر تجسمی، جلب توجه و رضایتمندی مخاطبان است که در طراحی و اجرای یک اثر هنری به‎خصوص هنر اسلامی، نقش بسزایی دارد (غفوری‌فر، 1395). از نوع ترکیب‌بندی و ساختارشناسی عناصر بصری و تزئینی در هنر تذهیب، می‌توان به ویژگی‌ها و مؤلفه‌های هنرمندان و نوع شرایط فرهنگی _ هنری و اجتماعی آن دوران پی برد (Grabar: 1999). به گفتۀ دکتر حلیمی، مفاهیمی که از ترکیب‌بندی می‌توان در یک اثری هنری انتظار داشت، در نمودار 1 به زبان گویا بیان شده است.

 

نمودار 1. بررسی مفهوم ترکیب‌بندی عناصر تجسمی در فضای یک اثر هنری (حلیمی ، 1386)

 

محل قرارگیری تذهیب عناصر بصری _ تزئینی در صفحه و ساختار آن و همچنین ترکیب صفحات قرآن‌های مورد نظر، در جدول3 بررسی شده‌اند.

جدول3. بررسی ترکیب‌بندی صفحات، صفحه‌آرایی، عناصر تزئینی در نسخههای قرآنی مذهّب مذکور (منبع: آرشیو کتابخانه مرکزی تبریز)

 

 

 

تحلیل ترکیب‌بندی قرآن‌های مذهّب مورد نظر

صفحات قرآن‌های مورد نظر در سه دسته قرار می‌گیرند: دستۀ اول: سرلوح‌های افتتاح، دستۀ دوم: صفحات متن، دستۀ سوم: صفحات دعای افتتاح یا دعای اختتام.

دستۀ اول: سرلوح‌های افتتاح

در نمونه‌های مطالعاتی، 8 نمونه سرلوح مزدوج موجود است که از بین این تعداد 5 سرلوح مزدوج و سه سرلوح مفرد است. در بین این نسخه‎ها، 6 قرآن مذهّب سرلوح تاج‎دار موجود است به‎گونه‌ای که دو سرلوح تاج‎دار دارای کتیبه‌ها‌ی فوقانی و تحتانی یعنی کدهای 689 و 2081، یک اثر علاوه بر تاج و کتیبه‌های فوقانی و ذیلی دارای کتیبۀ تزئینی بازوبندی در اطراف کتیبۀ متنِ طراحی‎شده است (مراجعه شود به کد 722). سه نمونۀ دیگر فقط بین تاج و کتیبۀ متن دارای کتیبۀ سرسوره است (کدهای 3278، 3408، 3409). 2 سرلوح مزدوج دیگر یعنی کدهای 3098 و 1145 فاقد تاج در بخش فوقانی سرلوح ‌هستند. اما قرآن مذهّب مجزا در بین نمونه‌های مطالعاتی کد 1145است که دو نیم‎تاج در ضلع‌های عمودی سرلوح تدوین شده است و دارای دو کتیبۀ سرسوره و دو کتیبۀ تحتانی و همچنین دو کتیبۀ بازوبندی در اطراف کتیبۀ متن قابل مشاهده است.

دستۀ دوم: صفحات متن

در صفحات متن قرآن‌ها، حاشیه‌های تزئینی دیده نشده است. نشان آیات تزئینی در این صفحات به‎صورت هر خمس، عشر، حزب، جزء سجده واجبه در حاشیۀ بیرونیِ متن طراحی شده است. گاهی حاشیه‌ با گل‌های تزئینیِ ساده بین نشان آیات رسم شده است که در مجلل‎شدن قرآن‌ها تأثیر بسزایی داشته است. آیات در بین 11الی 18سطر نوشته شده‌اند. گاهی سرسوره‌های تزئینی در لابه‌لای سطور قابل مشاهده است.

دستۀ سوم: صفحۀ دعای افتتاح یا دعای اختتام

یک نمونه شمسۀ کاربردی در یکی از اوراق آغازین نسخه‎های قرآنی مورد مطالعه به‎صورت بسیار ساده تزئین شده و دعای افتتاح در داخل آن به تحریر درآمده است (مراجعه شود به کد 722). در قرآن‌هایی با کد‌های 3278 و 2081 دعای اختتام قابل مشاهده است که به‎نسبت به صفحات متن متفاوت بوده و دارای جدول‎کشی‎های بیشتری هستند به‎گونه‌ای که کد 3278 دارای حاشیۀ از عناصر تزئینی بوده و دعای اختتام در 15سطر تنظیم شده است. صفحۀ قاب‌های تزئینی به‎صورت اسلیمی با تکنیک کلاژ‌های رنگی و نقوش سادۀ انتزاعی ترسیم شده‌اند. در کد2081 صفحۀ اختتام همراه با تزئینات نشان‌گونه در حاشیۀ صفحات دیده شده است.

ارزیابی ترکیب صفحات

در بین تعداد مورد بررسی 3/40% ترکیب‌بندی سرلوح‌ها به‎صورت تاج‌دار و دارای کتیبه‌های سرسوره هستند. 5/23% سرلوح تاج‌دار به‎همراه دو کتیبۀ فوقانی و تحتانی‌اند. 4/18% سرلوح علاوه بر تاج و کتیبه‌های فوقانی و ذیلی، کتیبۀ بازوبندی در اطراف کتیبۀ متن تنظیم شده است. 5/9% سرلوح مزدوج همراه با کتیبه‌های فوقانی و تحتانی و کتیبه‌های بازویندی دارای نیم‎تاج است. 2/8% در قسمت بالایی و زیری کتیبه‌ متن دو کتیبه‌ تزئینی مشاهده شده است.

در تحلیل‌ نهایی از کلّ سرلوح‌ها به‎نتایج قابل توجهی دست یافتیم که در جدول4 قابل بررسی است:

جدول4. بررسی ضریب میزان نوع ترکیب‌بندی در صفحات قرآن‌ها (منبع: نگارندگان)

نوع ترکیب‌بندی

کتیبه بدون تاج  همراه با کتیبه سرسوره

کتیبه تاج دار همراه با کتیبه سرسوره

صفحات متن دارای تزئینات

صفحات متن بدون تزئینات

صفحات افتتاح

صفحات اختتام

ضریب نهایی از درصدهای نسبی

9/39%

91/60%

47/68%

96/18%

22/3%

35/9%

 

در ادامه به تشریح و واکاوی نقوش تزئینی و عناصر بصری موجود در تذهیب‌های به‎کاررفته در قرآن‌ها پرداخته می‌شود. جدول5 عناصر بصری و تزئینی را بررسی کرده است.

جدول5. بررسی ساختارشناسی عناصر تزئینی (اعم از نقوش ختایی، اسلیمی، گره‌چینی و نقوش انتزاعی) در بخش‌های مختلفی از قرآن‌های مذهّب منتخب (منبع: نگارندگان)

 

با توجه به آنکه در میان هنر تذهیب رنگ طلا و لاجورد جزء اصلی‌ترین رنگ‌ها هستند، بررسی رنگ طلا در جدول4 و رنگ لاجورد در جدول 5 واکاوی شده است.

 

تحلیل ساختارشناسی عناصر تزئینی در نمونه‌های مورد بررسی

پس از تفحص و تشریح‌های صورت‎گرفته، می‌توان بیان داشت:

1) آرایه‌های تزئینی همچون سرلوح‌ها (به‎صورت مزدوج و تک) در صفحات افتتاح، آغاز جزء، صفحات اختتام و دعای ختم قرآن صفحه‌آرایی شده‌اند. سرلوح‌های مزدوج مخصوص صفحات افتتاح  و سرلوح‌های تاج‌دار مختص صفحات آغاز جزء یا احزاب است. این سرلوح‌ها دارای کتیبه‌های تزئینی و کاربردی هستند که در بخش‎های فوقانی و تحتانی قرار گرفته‌اند. نشان‌های آیات در درون و بیرون از متن به صورت‌های تک‎آیه، خمس، عشر، جزء، حزب، سجده واجبه، جملات قصار، صلوات، لعن و نفرین قابل مشاهده است. سرسوره‌ها در سرلوح‌ها به‎صورت کتیبه‌های پیشانی و تحتانی، در لابه‌لای متن نیز جای‌جای صفحه آذین بسته شده‌اند.

2) عناصر تزئینی در آثار مورد بررسی عبارتند از: انواع تزئینات گل‌های ختایی مانند: گل شاه‌عباسی، فرنگی، انواع گل گرد، 4، 5، 6، 7 پر، انواع غنچه همراه با کاسبرگ، گل‌های ترکیبی، تزئینات بادامک، برگ‌های لوتوس (کنگره‌ای)، برگ‌های ساده، در انتهای برخی از برگ‌ها تزئینات قرمزرنگ نقشۀ لاله دیده شده است. نقوش اسلیمی و قاب اسلیمی‌ها بسیار ساده تزئین شده‌اند. تزئینات شرفه‌ای در فرم‌های انتزاعی، ختایی، اسلیمی به شیوۀ تکنیک عکاسی به رنگ لاجورد قابل مشاهده هستند. سرلوح‌ها دارای تاج در بخش فوقانی و در میانۀ حاشیۀ اصلی (یعنی حاشیۀ طرف زبانۀ کاغذ) نیم‎تاج‌هایی ترسیم شده است. کتیبه‌ها با نقوش اسلیمی، ختایی و گاهی فقط با رنگ طلا به نمایش درآمده‌اند. نشان ‌آیات در فرم تزئینی مربع و مستطیل‎شکل، ترنج، گل‌اناری، اشک‌مانند، انواع فرم‌های گل‌های گرد همچون 3، 4، 5، 6 و 7پر به‎شکل ستاره‌ای، فرم بادامی افقی، فرم ماهی و گاهی همراه با سر ترنج‌هایی نقش‌آرایی گردیده‌اند. تزئینات گره‌چینی به‎صورت مختصر و ساده، همچنین نقوش ریسه‌ای به‎صورت برگ‌های متوالی بسیار ساده‎شده، دورتا دور برخی از حاشیه‌های درونی سرلوح‌ها و گاهی صفحات اختتام قابل مشاهده است. جدول‌کشی‌های رنگین در تمامی صفحات به‎خصوص جدول‎های سرلوح‌ها همراه با نقوش ساده‎شده و گاهی تزئینات دایره‌ای _ مربعی رسم شده‌ا‌ند.

3) ترکیب‌بندی و نحوۀ صفحه‌آرایی در سرلوح‌ها به‎صورت سه‎کتیبه‌ای (کتیبۀ فوقانی، متن، تحتانی) و یا به‎صورت سه‎کتیبه‌ای همراه با دو کتیبۀ بازوبندی عمودی ترسیم شده‌اند. در تناسبات برخی از سرلوح‌ها وسعت ترکیب‌بندی و عناصر تزئینی در تاج برابر و گاهی بزرگ‌تر از فضای متن است. سطربندی در صفحات متن به‎صورت 12، 14 و 15، 19، 20 سطری و در محدودۀ متن سرلوح 6 و 7 خط افقی سطربندی شده‌اند. تناسبات سرسوره به میزان ارتفاع نوشتارها و گاهی مقداری بزرگ‌تر ترسیم گردیده و نیز تزئینات گل‌ها به‎صورت جزئی در لابه‌لای سطور نوشتارهای متن سرلوح‌ها را شاهد هستیم.

4) رنگ عناصر تزئینی و زمینۀ آنها: آنچه در نمودار2 مشاهده شد، رنگ‌هایی هستند که در قرآن از آنها یاد شده است اما از آنجاکه تفسیر این رنگ‌ها خارج از حیطۀ پژوهش حاضر است، از تأویل‌ آنها خودداری کرده و به ذکر تطبیق آنها می‌پردازیم. به‎طور کلی، رنگ‌هایی چون طلا، لاجورد، شنگرف، سرنج، سبز (زنگار)، فیروزه‌ای، آبی روشن، صورتی، نارنجی، سفید، مشکی در بخش‌های مختلفی از عناصر تزئینی قرآن‌ها به‎کار گرفته شده است. این رنگ‌ها با 8 رنگ ذکرشده در قرآن همخوانی داشته و به‎نوعی در ارتباط با یکدیگر هستند. لذا، قابل توجه است که هنرمندان در طراحی و رنگ‌بندی تذهیب‌ها به‎خصوص رنگ عناصر تزئینی در قرآن‌ها کاملا آگاهی داشته و با شناخت و معرفت، این عناصر بسیار زیبا را رنگ‌آمیزی کرده‌اند. نکتۀ قابل توجه این است که زمینۀ عناصر تزئینی نقوش با چهار رنگ: طلا، لاجورد، شنگرف و مشکی رنگ‌آرایی شده است. این رنگ‌های تیره در زمینه بر روی نقوشی با رنگ‌های روشن‌تر تداعی‌کنندۀ آسمانی با ستارگان رنگین است. از این‎رو، عناصر تزئینی در هنر تذهیب از چنین معانی بسیار ژرفی برخوردار است. اما رنگ غالب در این آثار به‎ترتیب طلا و لاجورد است. با توجه به ارزیابی‌های انجام‎شده از تجزیۀ رنگ‌ها به نتایج آماری و ضریب اثرگذاری‌های شاخص و قابل توجهی دست یافتیم:

3/ 66% رنگ طلا، 2/18% رنگ لاجورد، 7/1% رنگ زرد، 4/%3 رنگ فیروزه‌ای و سبز . زنگار، 6/4% رنگ نارنجی، 8/2% رنگ مشکی، 4/1% رنگ سفید و 6/1% رنگ صورتی تذهیب‌های قرآن‌های منتخب از کتابخانۀ مرکزی تبریز را تشکیل می‌دهند.

5) تکنیک‌هایی که در این آثار مورد استفاده قرار گرفته‌اند، عبارتند از: تکنیک عکاسی، تحریر، ترصیع، ریسه‌ای، بوته‌اندازی، حل‌کاری.

6) آنچه در نحوۀ ساخت‎‌وساز و پردازش این آثار بررسی شده به شرح زیر است: در نقوش ختایی و اسلیمی و دیگر تزئینات، به‎هیچ‎عنوان پردازهای ریز و با ظرافت‌های پیشین به صورت پرداز خطی و یا نقطه‌ای مشاهده نشده است. آنچه در این قرآن‌ها به کار رفته، استفاده از رنگ‌های متعدد یا تنالیتۀ رنگی در لابه‌لای نقش مورد نظر است و گاهی نقوش تک‎رنگ که اغلب در گل‌های ختایی مشاهده شده است، با یک رنگ سفید از قسمت بیرونی به‎عنوان یک هاله یا نور ترسیم می‌شود و یک رنگ تیره به اصطلاح داغی در داخلی‌ترین قسمت نقش به‎عنوان حجم‌ و بُعددهنده، به آن افزوده می‌شود. دورگیری نقوش با رنگ مشکی و اغلب با رنگ تیره‌تر از متن نقش صورت می‌گیرد. داخل برخی نقوش اسلیمی توپر با یک سری نقوش دندان موشی و پیچش‌های مختصر مزیّن شده‌اند.

در جدول6، مطالعات و بررسی‌های ذکر شده به‎صورت منسجم و تطبیقی قابل ملاحظه است. ساختارشناسی سرلوح‌های مورد مطالعه در جدول7 مورد بازبینی دقیق‌تری قرار گرفته است.

جدول6. ارزیابی عناصر ساختاری و بصری در قرآن‌های مذهّب عصر قاجار ذکر شده (منبع: نگارندگان)

آرایه‌های تزئینی

عناصر تزئینی

ساختار ترکیب

تکنیک‌ها

رنگ‌ها

کد ثبت قرآن

سرلوح

نشان آیات

صفحات متن

سرسوره

صفحه فهرست

دعای ختم

دعای افتتاح

شمسه

گل ختایی

نقوش اسلیمی

گره چینی

نقوش انتزاعی

شرفه

جدول کشی

خوشنویسی

ایستا

پویا

حلزونی

حل کاری

ریسه ای

تحریر

بوته‌اندازی

عکاسی

ترصیع

طلا

لاجورد- آبی

صورتی

سبز

زرد

شنگرف

نارنجی

مشکی

سفید

فیروزه ای

689

*

*

*

*

 

 

 

 

*

 

 

 

*

*

*

 

*

*

 

 

*

 

*

*

*

*

 

*

 

*

 

*

*

 

722

*

*

*

*

 

 

*

*

*

 

*

*

*

*

*

*

 

 

 

 

*

*

*

 

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

1145

*

*

*

*

 

*

 

 

*

*

 

*

*

*

*

 

*

*

*

*

*

 

*

 

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

2081

*

*

*

*

 

 

 

 

*

 

 

*

*

*

*

 

*

 

 

 

*

 

*

 

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

3098

*

*

*

*

 

 

 

 

*

*

 

*

*

*

*

 

*

 

 

 

*

 

*

 

*

*

 

 

 

*

 

*

*

 

3099

 

*

*

*

 

 

 

 

*

*

 

*

*

*

*

*

 

 

 

 

*

 

*

 

*

*

 

 

 

*

*

*

*

 

3278

*

*

*

*

 

*

 

 

*

 

 

*

*

*

*

 

*

 

 

*

*

 

*

 

*

*

 

*

*

*

*

*

*

 

3384

 

*

*

*

 

 

 

 

*

*

 

*

*

*

*

 

*

 

 

 

*

 

*

 

*

*

*

*

 

*

 

*

*

 

3408

*

*

*

*

 

 

 

 

*

*

 

*

*

*

*

 

*

*

 

*

*

 

*

 

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

3409

*

*

*

*

 

 

 

 

*

*

 

*

*

*

*

 

 

*

 

*

*

 

*

 

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

 

با توجه به بررسی‌ها و کاوش‌های صورت‌گرفته از قرآن‌های مذهّب عصر قاجار محفوظ در کتابخانه مرکزی تبریز، آماری از میزان به‎کارگیری عناصر تزئینی در تذهیب‌های قرآنی قاجاری ارزیابی شده که در جدول 7 قابل ملاحظه است.

جدول 7. جمع‌بندی کلی از تعداد عناصر موجود در سرلوح‌های قاجاری در قرآن‌های مذهّب کتابخانه مذکور ( منبع: نگارندگان)

شماره‌ ثبت قرآن‌ها

تاج

نیم‎تاج

تعداد کتیبه

نوع کتیبه

تعداد حاشیه

نوع حاشیه

پیشانی

سرسوره

تحتانی

مرکزی

داخلی

اصلی

689

*

-

4

*

-

*

*

1

-

*

722

*

-

2

*

-

*

-

1

-

*

1145

-

*

12

*

*

*

*

1

-

*

2081

*

-

4

*

-

*

-

2

*

*

3098

-

-

2

*

-

*

-

2

*

*

3099

-

3276

*

-

3

*

*

-

-

-

-

-

3384

 

3408

*

-

1

-

-

-

-

1

*

-

3409

*

-

1

-

-

-

-

1

*

-

جدول8. میانگین درصد و میزان تراکم عناصر تزئینی و توزیع فراوانی از نقوش در تذهیب‌های قرآنی (منبع: نگارندگان)

تزئینی

جامعه آماری

عناصر

نقوش گل‌های ختایی

نقوش اسلیمی

نقوش انتزاعی

گره‌چینی

جدول‌کشی

شرفه

دسته‌بندی ساختارشناسانه‌ی عناصر تزئینی

شاه عباسی-فرنگی

سه پر

چهار پر

گرد-پنج پر

شش پر

هفت پر

غنچه

بادامک

برگ‌- ساده

برگ- لوتوس

توپر

تو خالی

ماری

گیاهی

حیوانی

سرلوح

نشان

سرلوح

صفحات متن

ختایی

اسلیمی

درصد و آماری از دسته‌بندی‌ها

تعداد (تنوع)

2

3

4

5

2

3

10

1

5

4

6

1

1

2

1

1

0

4

3

5

1

درصد

1/1%

1/3%

2/2%

1/7%

4/3%

7/5%

1/9%

2/1%

1/4%

2/6

4/4

2/3%

3/1%

9/ 8%

3/5%

3/3%

0

3/11%

8/ 6%

9/ 8%

5/ 2%

میانگین درصد فراوانی نسبی از 100

1/44%

9/8%

2/14 %

3/3%

1/18%

4/11%

ضریب تغییرات

41/4%

9/0%

18/0%

2/0%

1/2%

4/1%

نتیجه‌گیری

 چنان‌که «رهنورد» (1386) دربارۀ ویژگی‌های تزئینی قاجاری بیان داشته است، بیش‌ترین استفاده از رنگ‎های شاد و خالص همچنین نقوش ریسۀ هرچند مختصر، در سرلوح‌های قرآنی قابل مشاهده است که با بررسی‌ یافته‌های این پژوهش استنباط شده است.

_  با توجه به گفته «دونلو» (1365) بررسی آثار قاجاری موزۀ قرآن و کتابت تبریز از لحاظ کیفی و کمّی و نیز مبنی بر یافتن شیوه‌های اجرایی قوی و پرکار در ترکیب‌‌بندی، ظرافت در نقوش، کمبود وسعت طیف رنگ‌ها، وجود سرلوح‌های تاجی، قرینه‌سازی سراسری در صفحات افتتاح قرآنی (حمد و بقره)، جدول‌کشی‌های متنوع رنگی، حاشیه‌های گل و بوته‌های رنگین غنی و قدرت قلم‌های اجرایی، چنین استنباط می‌شود که تمامی موارد مذکور در آثار مورد بررسی، مشاهده و یافت شده است به‎جز مورد آخر که به شیوه‌های اجرایی اشاره دارد. نتایج این پژوهش با توجه به مطالعات صورت‎گرفته از قرآن‌های مذهّب قاجاری و درباری شیوه‌های اجرایی نقوش گیاهی این آثار را در سطح متوسط و نه چندان قوی یافت نموده است زیرا قرینگی، سایه‌گذاری، دورگیری تناسبات نقوش گیاهی و انتزاعی و هندسی و... در این آثار کمتر دیده شده است.

_ با توجه به بیانات «ساریخانی» (1393) هنر کتاب‎آرایی در سه محور خوشنویسی، تذهیب و تجلید شکل گرفته است که بیشتر آن دارای نقوش گیاهی هستند که جنبۀ تجریدی و سمبلیک داشته‌اند؛ نظیر اسلیمی‌ها و گل‌های ختایی. لذا با تفحص‌های صورت‎گرفته در آثار این پژوهش چنین استنباط می‌شود که علاوه بر نقوش گیاهی اسلیمی و ختایی، از نقوش انتزاعی نیز در این آثار بهره برده‌اند اما میزان استفاده از نقوش گیاهی به‎ویژه گل‌های ختایی بیشتر از نقوش اسلیمی است چنان‎که پیش‌تر میزان استفاده از نقوش، ارزیابی و ذکر شده است.

بنابراین، نتیجه می‌گیریم در تحقیقات انجام‎شده و با استناد به پیشینۀ مطالعات صورت‎گرفته، مهم‌ترین خصوصیت‌های ساختارشناسانۀ عناصر بصری و تزئینیِ قرآن‌های عصر قاجار ذکرشده، با نسخه‎های قرآن‌های مذهّب منتخب از کتابخانۀ مرکزی تبریز قرابت دارند. از این‌رو، با توجه به آثاری که تشریح و بررسی شده است، در‌می‌یابیم: این قرآن‌ها متعلق به قرائت‌های خانگی و مجالس عمومی و افراد غیردرباری‌ بوده است. بنابراین، باید در این نوع قرآن‌ها عناصر تزئینی طوری چیدمان و آراسته شوند که قابل خواندن و تلاوت بوده و موجب برهم‎زدگی تمرکز حواس مخاطب و خوانندگان نشود. از جانبی دیگر، فضاسازی، ساختار صفحه‌، تراکم نقوش، فشردگی و پیچیدگی عناصر تزئینی همچون گذشته بر کلّ صفحه غالب نبوده و عناصر نوشتاری بیشتر جلوه‎نمایی دارد. عناصر تزئینی پس از عناصر نوشتاری ارجحیت دارند، به‎گونه‌ای که قرآن‌ها قابل تلاوت و خوانا باشند و عناصر تزئینی به‎عنوان یک عنصر زیباشناسانه در صفحه حاکم است.

 اما در پی پاسخ به پرسش‌های تحقیق می‌توان گفت:

*پاسخ سؤال اول: چه نوع آرایه‌های قرآنی و چه عناصر بصری _ تزئینی در آرایش نسخه‎های قرآن‌های مذهّب منتخب از کتابخانه‌ مرکزی تبریز به‎کار رفته است؟

_  آرایه‌های موجود در قرآن‌های منتخب از جمله سرلوح، صفحات متن با جدول‌کشی‌های رنگین، نشان آیات (خمس، عشر، جزء، حزب، سجده واجبه، جملات قصار، صلوات، لعن و نفرین)، انواع سرسوره، صفحات اختتام و صفحه دعای افتتاح می‌باشند. عناصر بصری _ تزئینی در سه بخش گیاهی، هندسی و انتزاعی طبقه‌بندی شده‌اند که بیش‌ترین نقوش به تزئینات گیاهی اختصاص دارد.

* پاسخ سؤال دوم و سوم: صفحه‌آرایی نسخه‎های قرآنیِ مذهّب مذکور چگونه است و در عناصر تزئینی از چه نوع ترکیب و چیدمانی استفاده شده است؟

* شاخص‌ترین و برجسته‌ترین مؤلفه‌های حاکم در نسخه‎های مذهّب قرآنی عصر قاجار کتابخانه نام‎برده چیست و صفحه‌آرایی و نوع عناصر بصری _ تزئینی در این قرآن‌ها با چه میزان ارزیابی شده‌اند؟

_ آنچه در ویژگی‌های اساسیِ ساختارشناسی فرمی و ترکیب‌بندی، صفحه‌آرایی و رنگ‌بندی این آثار مشاهده شده است: ترکیب قرآن‌ها در سطر‌های طولانی، ترکیب‌های سرلوح‌ها به صورت‌های سه‎کتیبه‌ای تاج‌دار و بدون تاج و سرلوح‌های مزدوج و مفرد، نیم‌تاج‌های تزئینی در سرلوح‌ها، به‎کارگیری سرلوح‌ و اوراق داخل نسخه‎های قرآنیِ مذهّب بدون حاشیه‌سازی تزئینی، سرلوح‌ها با تزئینات بازوبندی مشاهده شده‌اند. کوچک‎بودن سایز عناصر نوشتاری، بهره‌گیری از جدول‌کشی‌های نسبتاً مفصل در صفحه، استفاده از رنگ لاجوردی و البته رنگ‌های متنوع در نقوش ختایی، بهره‌گیری از ترکیب اسپیرال‌های ساده در چرخش نقوش ختایی لابه‌لای دیگر عناصر تزئینی، وجود قاب اسلیمی‌های بسیار ساده و مختصر گاهی با اسلیمی‌های تزئینی توپر، از دیگر ویژگی‎های ساختارشناسی قرآن‌های مذهّب قاجاری کتابخانۀ مرکزی تبریز است. از طرفی، به گفتۀ خانم رهنورد، رعایت‎نکردن تقارن در سرلوح‌ها، ادامه‎یافتن کادر سرلوح تا حدّ نهایی بالای کادر صفحۀ اصلی و منتهی‎شدن آن به کمند است که در نهایت موجب تغییر در ارتفاع صفحه‌آرایی سرلوح می‌‌شود. به بیان دیگر، کادر نهایی جدول در صفحۀ سمت راست صفحه که شامل سرلوح است (گاهی سرلوح مفرد می‌شود) با صفحۀ مقابل آن که فاقد سرلوح بوده، از لحاظ ارتفاع تفاوت دارد. از طرفی، قرینه‌سازی به‎طور کلی در عصر قاجار از میان نرفته است، بلکه شاهد حضور قرینه‌سازی در صفحات متن قرآن‌ها و سطرهای آیات می‌باشیم، اما به‎طور کلی شیوه‌های متعادل‎سازی در آثار مورد مطالعۀ کتابخانۀ مرکزی تبریز نیز کمتر مورد استفاده قرار گرفته است.  

_ میزان به‎کارگیری نقوش عناصر تزئینی از جمله به‎کارگیری بیش از 1/44% نقوش ختایی، 9/8% نقوش اسلیمی، 2/14% نقوش انتزاعی، 3/3% نقوش گره‌چینی، 1/18% استفاده از جدول‌کشی اغلب با رنگ طلا، 4/ 11% نقوش شرفه با رنگ لاجورد در قرآن‌های مذهّب عصر قاجاری کتابخانه نام‌برده مشاهده شده است. ترصیع در حاشیۀ قرآن‌ها، حل‌کاری، تحریر و ساخت‌‌وساز دندان‌موشی میان سطور، عکاسی در شرفه‌ها و بوته‎اندازی میان نوشتار‌ها، یکی از تکنیک‌های رایج عصر قاجار تکنیک نقوش پیچان ریسه‌ای در حاشیه‌های باریک داخل سرلوح‌هاست که در تذهیب‌های قرآن‌های منتخب از کتابخانه مرکزی تبریز استفاده شده است.



[1].  به گفتۀ ایشان، تذهیب دو نوع است:  تذهیب شانه‌ای و تذهیب معرّق _ تذهیب شانه‌ای گونه‌ای از تذهیب است که
بر روی کاغذ ابری انجام می‎شده است و مبدع آن آقاابوطالب مدرس از دانشمندان روزگار قاجار شمرده می‌شود _  تذهیب معرّق در مصطلح مذهبّان نقش‌های اسلیمی، فرنگی و نقوشی که بیشتر در عصر صفوی رایج بوده است و عموماً بر حاشیۀ‌ صفحاتی تعبیه می‌شده که کاغذ آنها از نوع ختایی ضخیم بوده و قابلیت پوست‎کردن داشته است (مایل هروی،
1372:  594)

[2].  در کتاب قانون الصور در بیان شماری از این واژگان آمده است:  چنین کرد استادم راهنمایی* که هست اسلیمی و دیگر ختایی* ز ابر و داغ اگر آگاه باشی* چو نیلوفر فرنگی خواه باشی* مکن از بند رومی هم فراموش* کنی چون اسم هریک جای در گوش.

[3].  شکل هندسی مزیّن به نقوش مذهب یا مرصّع که در نخستین صفحۀ فصل و یا بخش و یا سرآغاز کتاب‎های ترسیم می‌شود، سرلوح اگر تک باشد آن را سرلوح ساده و اگر دو سرلوح در کنار هم در دو صفحۀ متقابل کشیده شده باشد، آن را مزدوج می‌نامند. سابقۀ سرلوح به بیش از اسلام باز‎می‌گردد. در عصر ساسانی به این نوع صفحات دیباچه می‌گفتند؛ به معنای نوشتۀ کوتاه (همایون‎فرخ، 1354:  247). سرلوح به لحاظ فرم و وسعت رنگی، جزئیات طرح و عناصر متشکله به‎ویژه از منظر موضع اجرا یکی از شاخص‌ترین آرایه‌های تزئینی در هنر تذهیب به‎خصوص قرآن‌های نفیس است.

[4].  سرفصل یا نشان آیات:  به آن سرسخن نیز می‌گویند. آرایه‌ و تزئینی است که در اطراف عنوان‌ها و در برخی نسخه‎های نظم و نثر و در نسخه‎های قرآنی قسمت پایان آیات (خمس، عشر، جزء یک آیه، حزب، سجده واجبه) اغلب به صورت شمسه پدیدار می‌شود (بیانی، 1353:  27). به‎بیان دیگر، نشانه‌ای است دایره‌وار با زمینه‌ای زرّین که برای جداسازی آیات، سوره‌ها، جزء‎ها و. . به‎کار می‌رود.

[5].  صفحاتی تزئینی است که در ابتدا و انتهای کتاب مقدس قرآن قرار می‌گیرد. در این صفحات تزئینی، صرفاً دعای شروع و دعاهایی از ختم قرآن و از این قبیل ادعیه‌ها در آن ذکر می‌شود. گاهی تیز این صفحات به‎تنهایی و فقط صرفاً  به‎عنوان تزئین محض به‎کار می‌رود.

[6].  صفحه‎ای است همانند سرلوح با این تفاوت که بخش‌های مختلفی از آن تقسیم‌بندی‎شده و جایگاهی اختصاصی برای عنوان‎های سوره‎هاست.

[7].  ترکیبی از نقش‌مایه‌هایی از گل ‎و غنچه و برگ است که بر روی شاخه حلزونی یا همان اسپیرال می‌نشیند. این سبک بر اساس هنرهای تزئینی ایرانی پدیدار شده است (مجرد تاکستانی، 1392: 27).

[8].  از طرح‌های قراردادی و نقوش اساسی در هنرهای تزئینی ایرانی به‎شمار می‌رود. در اصطلاح نسخه‌آرایان، به نقوش و گره‌بندی‌هایی گفته می‌شود که پیچ‎وخم‎های متعددی داشته باشد. این عنصر یکی از نقش‌های گیاه پیچان است که ساقۀ جوانه، برگ، گل و ساقه با فاصلۀ معیّن و قرینه‌سازی و گاهی نامتقارن در هم تابیده می‌شود. اسلیمی را با نام‌های اسلامی، سلمی و ختایی نیز خوانده‌اند (فدایی، 1390:  77).

[9].  به خطوط تزئینی گفته می‌شود که در اطراف شمسه یا حاشیۀ تذهیب به‎کار می‌رود و مانند رشته‌های نور از جسمی نورانی غالباً با رنگ لاجورد یا شنگرف منعکس می‌شود. در برخی از نسخه‎ها نیز قسمت بیرونی کمند را هم شرفه می‌کشیدند (کارگر، ساریخانی، 1390:  75).

[10].  بند اسلیمی همان بند رومی است که بر روی درخت اسلیمی یا همان قوس اسلیمی قرار می‌گیرد.

[11].  در لغت به‎معنای بادام + ک صغیر و در مصطلح مذهِّبان، شکلی را گویند که از دو چنگ اسلیمی به‎وجود آمده باشد به‎طوری که نوک چنگ تصویری شبیه به بادام گرفته باشد. این نقش از دورۀ صفوی به بعد رواج پیدا کرد.

[12].  به گل و بوته‌هایی گفته می‌شود که برگ‌های پهن آنها را احاطه کرده است. آن را یکی از هفت اصل نقاشی ایرانی دانسته‌اند (پورتر، 1389:  154).

[13].  نیلوفر نقش‌مایه‌ای است از دورۀ صفویان به بعد در نگارگری ایران به‎ویژه در تذهیب تکامل پیدا کرده و علاوه بر کتاب‌آرایی، در فنون هنری دیگر، به‎خصوص در قالی‌بافی به‎کار می‌رفت. از طرفی، همراه با گل‌های ختایی دگرگون شد بعدها اصطلاح جدیدی به نام شاه‎عباسی گرفت. (آژند، 1388:  34)

[14].  یکی از هفت اصل نقاشی ایرانی است. از سدۀ ششم هجری وارد کتاب‌آرایی شده است. این شیوه ترکیبی از عناصر گیاهی و شاخ‎وبرگ گل‌ها و صورت‌های انسانی و حیوانی است که اغلب در حواشی نسخه‌ها، روی جلد حواشی نگاره‌های تک‎برگی و. . از آن بهره می‌برند. (آژند، 1388:  5)

[15].  . بسیاری از کتاب‌ها علاوه بر جدول تزئینی رسم‎شده، جدول دیگری به فاصله‌ از جدول اصلی و محیط بر آن دارد.

[16].  به بیان دیگر، شماره صفحه.

[17].  شکلی لوزی‎مانند و کنگره‌دار که در قسمت بالا و پایین ترنج ترسیم می‌کنند. در برخی مواقع نام موقف، نام مصحف و. . در آن ثبت می‌شود.

[18].  خطّ بسیار نازک و باریک، اغلب به رنگ مشکی و به‎ندرت به رنگ‌های دیگر که به دور جدول‌های زرین و الوان یا بر اطراف خطوطی که با زر و مرکب الوان نوشته شده، یا در جوانب تصویرها و نقش‌ها ترسیم می‌کنند به جهت آنکه متن  جدول یا کلمات و یا تصویر بهتر دیده شود.

[19].  گوهرنشاندن. در تذهیب با نشاندن جواهر در جای گل و بوته، صفحه‌های تذهیب را به زیباترین شکل آذین می‌کنند. اگر این کار از نظر مادی ممکن نباشد، تمامی صفحات به‎خصوص صفحات افتتاح و اختتام نسخه‎ها را با رنگ طلا، لاجورد، زنگار، شنگرف می‌آراستند. به صفحه‌ای که به‎صورت ترصیع ترسیم شده است، مرصّع می‌گویند (حسینی، بهنودی و براتعلی، 1387:  245). به‎عبارت دیگر، ترصیع، تذهیب نقوش منظم هندسی است و جز آن است که با رنگ مشکی و آب طلا در زمینۀ لاجورد و... تزئین شده و به‎ندرت رنگ دیگری در آن به‎کار می‎رود.

[20].  گل‌ها یا عناصر تزئینیِ انتزاعی که با ساقه‌ای باریک به یکدیگر متصل هستند و به‎صورت زنجیره‌ای بلند گاهی دو زنجیره و گاهی در سه زنجیره، به یکدیگر بافته می‌شوند.

[21].  این اسلوب در تذهیب‌کاری به این طریق است که مذّهبان طرح‌های مورد نظر را رسم کرده، سپس با وسیله‌ای چون شفره، برخی از قسمت‌های طرح را از روی کاغذ جدا و سپس روی طرح اصلی قرار داده و شروع به تحریر می‌کند. به‎نوعی، چاپ ابتدایی برای تسریع در عمل تذهیب و نگارگری به‎شمار می‌آید (ناصری، 1370:  17).

[22].  با کشیدگی سرلوح و کاسته‎شدن از پهنای آن تقسیم‌بندی، فضای متفاوت‌تری پدید می‌آید. قرار گرفتن سرلوح در گوشۀ سمت چپ و بالا، سطح صفحه را به چند مستطیل تقسیم‌ می‌کند که دو مستطیل پایینی بزرگ‌ترند. این تقسیم‌بندی موجب می‌شود سنگینی که در بالای کادر به سبب وجود سرلوح پدید آمده است، با استفاده از فضای حجیم‌تر مستطیل‌های زیرین، از منظر بصری متعادل شود (رهنورد، 1386:  161).

-      آژند، یعقوب ( 1388). «اصل واق در نقاشی ایرانی». مجلۀ‌ هنرهای تجسمی هنرهای زیبای تهران، ش38، 5-13.
-      اسکاچیا، جیان روبرتو (1384). تاریخ هنر ایران (هنر صفوی، زند و قاجار)، مترجم: یعقوب آژند، تهران: نشر مولی.
-      بیانی، مهدی (1353).  کتاب‌شناسی نسخه‌های خطی، بهکوشش حسن محجوب اردکانی، تهران: انجمن آثار ملّی.
-      پاکباز، رویین (1386). از نقاشی ایرانی از دیرباز تا امروز، تهران: زرین و سیمین.
-      پورتر، ایو (1389). آداب و فنون نقاشی و کتاب‌آرایی. مترجم: زینب رجبی، تهران: نشر متن.
-      حسینی، سیدحبیب؛ بهبود، هادی و براتعلی، غلامحسین (1387). دایره‌المعارف عمومی رشته‌های صنایع‌دستی ایران، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-      خلیلی، ناصر و فرانسیس دروش (1379). سبک عباسی: قرآن نویسی، مترجم: پیام بهتاش، تهران: نشر کارنگ.
-    دونلو، حوریه (1392). تذهیب نسخه قصص الانبیا با نگاهی به نسخ عصر قاجار موزه کتابت تبریز، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنراسلامی تبریز، استاد راهنما: دکتر مهدی محمدزاده، تبریز.  
-      رهنورد، زهرا (1386). تاریخ هنر ایران در دورۀ اسلامی، تهران: سمت.
-      زکی، محمدحسن (1363). تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام، مترجم: محمدعلی خلیلی، تهران: اقبال.
-    ساریخانی، مجید؛ هاشمی زرج‎آباد، حسن و طاووسی، محمود (1393). «نقش قرآن کریم درآفرینش هنری و شیوه‌های مختلف کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی ایران»، فصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی، ش اول، 6-18.
-    صحراگرد، مهدی؛ عبادی، محسن و فدائیان، مجید (1393). شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی (مجموعه قرآن‌های نفیس از سدۀ دهم تا چهاردهم ھ.ق)، مترجم: شادی غفوریان، جلد دوم، مشهد: مؤسسه‌ چاپ و انتشارات آستان‎قدس‎رضوی، مؤسسۀ آفرینش‌های هنری آستان‎قدس‎رضوی.
-    غفوری‌فر، فاطمه (1395). طراحی و اجرای تذهیب قرآن بر اساس نمونه‌های تیموری موجود در موزۀ آستانه مقدسه قم، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، استاد راهنما: دکتر مهدی محمدزاده، تبریز.
-      کارگر، محمدرضا و ساریخانی، مجید (1390). کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی، تهران: سمت.
-      مایل هروی، نجیب (1372). کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
-      ــــــــــــــــــ (1394). تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی، تهران: سوره مهر.
-      مجرد تاکستانی، اردشیر (1392). شیوۀ تذهیب، تهران: سروش.
-      محبلی، آزاده (1381). «نگاهی به تاریخچه و سیر تحول هنر تذهیب آرایشگر صفحه‌های قرآن»، گلستان قرآن، دورۀ سوم، ش126، 11-15.
-      معین، محمد (1371). فرهنگ فارسی، جلد دوم، تهران: امیرکبیر.
-      ناصری، ملیح (1370). اولین گام در راه طراحی و تذهیب و مینیاتور. ج2. تهران: کیان.
-      همایون‎فرخ، رکن‎الدین (1354). «هنر کتاب‌سازی در ایران»، راهنمای کتاب، ش158، 27-30.
-      وزیری، الهه (1364). «تذهیب عروج نقش و رنگ در هنر اسلامی»، کیهان فرهنگی، ش17، 32-30.
-      یاجم، افسانه (1396). بررسی نسخ قرآنی مذهّب عصر قاجاری نگهداری شده در کتابخانه مرکزی تبریز (مصاحبه)، کتابخانه مرکزی تبریز: بخش نسخ خطی و نسخ قرآنی.
 تصاویر:
-      آرشیو نسخ قرآنی عصر قاجار کتابخانه مرکزی تبریز
-      Grabar, Oleg. 1999. Mostly Miniatures (An introduction to Persian painting). Newjersey: Princeton university