مناطق تاریخی کاشت گیاهان مورداستفاده در کاغذسازی ایرانی (کتان، شاه‌دانه، کنف و پنبه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مرمت اشیاء فرهنگی و تاریخی، دانشگاه هنر اصفهان.

2 دانشیار، گروه آموزشی حفاظت و مرمت آثار تاریخی و اشیاء فرهنگی و تاریخی، دانشکده حفاظت و مرمت، اصفهان، ایران

3 استاد، گروه علوم و صنایع چوب و کاغذ، دانشگاه تهران. پردیس کشاورزی و منابع طبیعی، کرج، ایران.

4 دانشیار، گروه شیمی معدنی، پژوهشگاه شیمی و مهندسی شیمی ایران، تهران، ایران.

5 استادیار، گروه فیتوشیمی، پژوهشکده گیاهان و مواد اولیه دارویی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران. ایران

چکیده

هدف: شناسایی مکان‌های رویش و مناطق تاریخی کاشت گیاهان کتان، شاه‌دانه، کنف و پنبه که در کاغذسازی دورۀ اسلامی در سرزمین ایران کاربرد داشته‌اند.
روش/ رویکرد پژوهش: این پژوهش با استفاده از اطلاعات منابع کتاب‌خانه‌ای، اسناد آرشیوی، و بررسی مکان‌ها (شهرها) در نقشه‌های تاریخی، داده‌ها را با رویکرد توصیفی–تحلیلی گردآوری کرده‌است.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: گیاهان کتان، شاه‌دانه، کنف و پنبه از عهد باستان در ایران کاشته می‌شده‌اند. کاشت کتان در دوره‌های تاریخی پس‌از اسلام به صنایع وابسته‌ای همچون تجارت پارچه و ریسمان‌های کتانی اعلا خصوصاً کتان شهر کازرون اعتبار بخشیده بود. گیاه پنبه در بیشتر سرزمین ایران، گیاه کتان در جنوب غربی ایران، فارس، ولایت کوهستانی کهکیلویه و دربند، گیاه شاه‌دانه در نواحی لرستان، کازرون و شیراز و گیاه کنف در استان‌های گلستان (گرگان)، مازندران و گیلان کشت می‌شده‌است. بنابراین کاغذسازان ایرانی نه‌تنها به خود این گیاهان در ایران دسترسی داشته‌اند، بلکه از الیاف خام آن‌ها و هم‌چنین ریسمان‌های فراوری‌شده از این الیاف و یا جامه‌های فرسودۀ بافته‌شده با الیاف این گیاهان هم در تهیۀ کاغذ استفاده می‌کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Cultivation regions of ancient plants used in papermaking in Iran

نویسندگان [English]

  • Mohadeseh Hosseini Someah 1
  • Mehrnaz Azadi Boyaghchi 2
  • Kambiz Pourtahmasi 3
  • Maryam Afsharpour 4
  • Samad Nejad Ebrahimie 5
1 PhD student in Conservation Department, Art University of Isfahan, Isfahan, Iran
2 Associate Professor, Department of Conservation & Restoration of Cultural & Historical properties, Faculty of Conservation & Restoration , Isfahan, Iran
3 Professor, Faculty of Natural Resources, University of Tehran, Iran
4 Associate Professor, Chemistry & Chemical Engineering Research Center of Iran, Tehran, Iran
5 Assistant Professor, Phytochemistry Department, Shahid Beheshti University of Tehran, Iran
چکیده [English]

Purpose: Reports growing areas of growing and/or planting flax, hemp, kenaf and cotton that supplied fibers for papermaking in the middle Ages.
Method and Research Design:  Data was collected from library resources, and archival documents.
Findings and Conclusion: Flax, hemp, kenaf and cotton were planted since the ancient times in Iran to support industries such as textile and flax trade. Cotton in Fars, flax in southwest of lands and in the mountainous Kohkilouyeh region, Darband, Hemp in Lorestan, Kazeroun and Shiraz, Kenaf plant in Golestan (Gorgan), Mazandaran, and Gilan were cultivated. Therefore, paper makers not only had access to raw fiber plants, but could also use them in raw form, processed strings, or worn plant clothes to make paper.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Cultivation Historical regions
  • Flax plant
  • Hemp plant
  • Kenaf plant
  • Cotton plant
  • Iranian papermaking
منابع
کتاب
آملی، شمس‌الدین محمدبن‌محمود. (1389). نفایس‌الفنون فی عرایس‌العیون (قرن 8 هجری قمری). (چ3). (میرزاابوالحسن شعرانی، مصحح و پاورقی‌نویس). تهران: انتشارات اسلامیه.
البیرونی، ابوریحان محمدبن‌احمد. (1374). الجماهر فی الجواهر (362-440 هجری قمری). (یوسف الهادی، محقق). تهران: علمی‌وفرهنگی.
ابن‌سینا، شیخ‌الرئیس ابوعلی. (1366). قانون در طب (کتاب دوم). (چ3). (عبدالرحمن شرفکندی (هه‌ژار)، مترجم). تهران: سروش.
ابونصری هروی، قاسم‌بن‌یوسف. (1346). ارشادالزراعه (در سال 921 هجری قمری). (چ1). (محمد مشیری، کوشش‌گر). تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
امیری، ستاره. (1393). الیاف شناسی. (چ4). تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانش‌گاه‌ها (سمت).
بیرجندی، عبدالعلی. (1387). معرفت فلاحت (دوازده باب کشاورزی). (ایرج افشار، کوشش‌گر). تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
بهار، مهرداد. (1380). بُندهش. تهران: توس.
پطروشفسکی، ای. پ. (1347). کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول (قرن‌های 13 و 14 میلادی). (ج1). (کریم کشاورز، مترجم). تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانش‌گاه تهران.
پورتر، ایو. (1389). آداب و فنون نقاشی و کتاب‌آرایی. (زینب رجبی، مترجم). تهران: آثار هنری متن.
خوافی (حافظ ابرو)، شهاب‌الدین‌عبدالله. (1378). جغرافیای حافظ ابرو، مشتمل بر جغرافیای تاریخی مدیترانه، ارمنستان، فرنگستان، جزیره، عراق، خوزستان و فارس. (ج2). (چ1). (صادق سجادی، مقدمه‌نویس، مصحح و محقق). تهران: آیینۀ میراث وابسته به مرکز نشر میراث مکتوب.
خوافی (حافظ ابرو)، شهاب‌الدین‌عبدالله. (1370). جغرافیای تاریخی خراسان (در تاریخ حافظ ابرو). (چ1). (دکتر غلامرضا ورهرام، مصحح و تعلیقه‌نویس). تهران: اطلاعات.
دهلوی، حاجب خیرات. (1352). دستورالافاضل. (نذیر احمد، کوشش‌گر). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
رول، راجر؛ یانگ، رایموند؛ رول، جودی. (1381). کاغذ و مواد چندسازه از منابع زراعی. (مهدی فائزی‌پور، علی‌رضا کبورانی، دکتر داود پارساپژوه، مترجمان). تهران: دانش‌گاه تهران.
ستندیج، تام. (1394). خوراک و تاریخ. (چ1). (محسن مینوخرد، مترجم). تهران: چشمه.
غیبی، مهرآسا. (1385). هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی. (چ1). تهران: هیرمند.
قوّاس غزنوی، فخرالدین مبارک‌شاه. (1353). فرهنگ قوّاس. (نذیراحمد، کوشش‌گر؛ احسان یارشاطر، ناظر). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کریمیان، علی؛ میرزایی پری، زهرا. (1388). ته‌نقش‌های اسناد آرشیوی ایران. تهران: سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.
کن بای، شیلا. (1387). نقاشی ایرانی. (مهدی حسینی، مترجم). تهران: دانش‌گاه هنر.
گونیلی، ابوالحسن. (1363). فرهنگ کشاورزی ایران. (چ3). تهران: امیرکبیر.
لسترنج، گای. (1337). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی (بین‌النهرین، ایران و آسیای مرکزی از زمان فتوحات مسلمین تا ایام تیمور). (محمود عرفان، مترجم؛ احسان یارشاطر، ناظر). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
لیه ناردی، آن؛ فیلیپ، وان دم. (1379). راهنمای حفاظت، نگهداری و مرمت کاغذ. (چ2). مشهد: آستان قدس رضوی.
نخجوانی، محمدبن‌هندوشاه. (1355). صُحاح‌الفُرس (فرهنگ لغات فارسی از قرن هشتم هجری). (چ2). (عبدالعلی طاعتی، کوشش‌گر). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
واتسون، اندرو ام. (1374). نوآوری‌های کشاورزی در قرون اولیۀ اسلام. (چ1). (فرشته ناصری و عوض کوچکی، مترجمان). مشهد: آستان قدس رضوی.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله. (1368). آثار و احیاء (متن فارسی دربارۀ فن کشاورزی). (ایرج افشار و منوچهر ستوده، کوشش‌گران). تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانش‌گاه مک گیل با همکاری دانش‌گاه تهران.
مقاله
زرشناس، زهره. (1388). «پزشکی در ایران باستان». فصل‌نامۀ تاریخ پزشکی، 1(1)، صص 1-25.
شاطری، میترا؛ حیدری، زهرا. (1396). «سفال‌گونۀ نقاشی زیرلعاب با استناد به کتاب عرایس‌الجواهر و نفایس‌الاطایب». فصل‌نامۀ نگارینه هنراسلامی، سال هفتم و هشتم، صص 30-41.
عظیمی، حبیب‌الله. (1390). «کاغذ در نسخه‌های خطی ایران-اسلامی». مطالعات ملّی کتابداری و سازمان‌دهی اطلاعات، شمارۀ 88، صص 121-137.
 
کیانی ده‌کیانی، صمد؛ کیانی قلعه‌سردی، فریدون. (1393). «بررسی گیاهان لیفی فراموش‌شده (ژوت، رامی، کنف، شاه‌دانه)». کنفرانس بین‌المللی توسعۀ پایدار، راهکارها و چالش‌ها با محوریت کشاورزی، منابع طبیعی، محیطِ‌زیست و گردشگری. تبریز. صص 2-12.
لاله، سمانه؛ جامی‌الاحمدی، مجید؛ پارسا، سهیل. (1396). «تأثیر سطوح مختلف حاصلخیزکننده‌های آلی و شیمیایی بر عملکرد، شاخص برداشت و درصد عصارۀ گیاه دارویی شاه‌دانه (Cannabis sativa L)». نشریۀ پژوهش‌های زراعی ایران، 15(4)، صص 823-837.
میرشفیعی، سیدمحمد؛ محمدزاده، مهدی. (1394). «فن‌شناسی و ساخت مینای زرین‌فام شیشه براساس فرمول‌های کتاب جواهرنامۀ نظامی». نشریۀ پژوهۀ باستان‌سنجی، 1(2)، صص 27-38.
پایان‌نامه
جعفری یساول، پریسا. (1397). «بررسی نحوۀ توارث صفات رنگ گل و بذر در بزرک (Linum usitatissimum L.)». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه صنعتی اصفهان.
حیدری بازاردهی، سیده‌مریم. (1395). «بررسی ترکیبات شیمیایی گیاه کتان (ساقه، بذر)». (کارشناسی ارشد رشتۀ شیمی، گرایش فیتوشیمی)، دانش‌گاه پیام نور، دانشکدۀ علوم پایه.
شعبان‌علی‌زاده، فهیمه. (1390). «امکان جایگزینی الیاف مغز و ساقۀ کنف با الیاف پهن‌برگان در ساخت MDF». (کارشناسی ارشد، منابع طبیعی)، دانش‌گاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، دانشکدۀ مهندسی چوب و کاغذ.
ملکیان، حمید. (1374). «شناسایی الیاف نمونه‌های کاغذهای قدیمی سمرقندی». (کارشناسی ارشد، مرمت اشیاء فرهنگی و تاریخی)، دانش‌گاه هنر اصفهان، دانشکدۀ حفاظت و مرمت.
منابع لاتین
کتاب
Bloom, Jonathan M. (2001). Paper Before Print (The History and Impact of Paper in the Islamic World). London: Yale University Press, New Haven and London.
Catling, Dorothy; Grayson Independent, John. (1982). Identification of Vegetable Fibers. London and New York.
Hans, Krassig A. (1996). Cellulose: structure, Accessibility and Reactivity. (2th edition). Gordon and Breach science publishers.
Hunter, Dard. (1978). Papermaking: The History and Technique of an Ancient Craft. New York: Dover publications, INC.
Ilvessalo-Pfäffli, Marja-Sisko. (1995). Fiber Atlas: Identification of Papermaking Fibers. New York: College of Environmental Science and Forestry Syracuse.
Karabacek, Joseph Von. (1991). Arab paper. London.
Loveday, Helen. (2001). Islamic paper: A Study of the Ancient Craft. London.
Pickering, Kim L. (2008). Properties and performance of natural-fiber composites. Boca Raton Boston New York Washington, DC: Woodhead Publishing and Maney Publishing on behalf of The Institute of Materials, Minerals & Mining, Cambridge England.
Webber, Charles L; Bledsoe, Venita K. (2002). Kenaf yield Components and Plant Composition. Reprinted from: Trends in new crops and new uses. pp 348-357. (https://www.researchgate.net/publication/255586402_Kenaf_Yield_Components_and_Plant_Composition)
مقاله
Collings, Thomas; Milner, Derek. (2010). “The nature and identification of cotton paper-making fibres in paper”. The Paper Conservator, 8(1), pp 59-71.
Haugan, E; Holts, Bodil. (2014). “Flax look-alikes: pitfalls of ancient plant fiber identification”. Archaeometry, 56(6), pp 951–960.
Isenberg, Irving H. (1956). “Papermaking fibers”. Economic Botany, 10(2), pp 176-193.
Kamal, Izran; Mohd, Zharif Thirmizir; Beyer, Guenter; Jani Saad, Mohamad; Abdul Rashid, Noor Azrieda; Abdul Kadir, Yanti. (2014). “Kenaf for Biocomposite: An overview”. Science and Technology, 6(2), pp 134-142.
saad, Omal; Aminul Islam, A. K. M; Akhter Jahan, Murshida; Yaakob, Zahira; Osman, Mohamad. (2014). “Genetic relationship between roselle (Hibiscus sabdariffa L.) and kenaf (Hibiscus cannabinus L.) accessions through optimization of PCR based RAPD method”. Emirates Journal of Food and Agriculture, 26(3), pp 247-258. (http://www.ejfa.info)
Shi, Ji-long; Li 李涛, Tao. (2013). “Technical investigation of 15th and 19th century Chinese paper currencies: Fiber use and pigment identification”. Journal of Raman spectroscopy, 44(6), pp 892- 898.
Rekaya, Ayadi; Hanana, Mohsen; Mzid, R; Hamrouni, Lamia; Khouja, Mohamed Larbi; Salhi Hanachi, A. (2016). “Hibiscus Cannabinus L. – «Kenaf»: A Review Paper”. Natural Fibers, 14(4), PP 466-484. (DOI:10.1080/15440478.2016.1240639)
پایان‌نامه
Yum, Hyejung. (2008). “Traditional Korean papermaking: history, techniques and materials”. (Doctoral thesis), North Umbria University.