رفتارشناسی تغییرات زمانی- مکانی پرارتفاع جنب‌حاره و تاثیر آن در تشدید وقوع خشکسالی‌ها؛ با تاکید بر مدیریت واکنش‌های سیستم‌های روستایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری تغییرات آب و هوایی، گروه جغرافیای طبیعی، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

2 دکتری ژئومورفولوژی و مدیریت محیط، گروه جغرافیای طبیعی، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

            سیستم‌های ‌آب و هوایی، سیستم‌هایی پیچیده و در عین حال سازمان یافته به شمار می‌روند. چرا که تابع رفتاری تصادفی در مکان‌ها و سال‌های مختلف است، در این راستا، سیستم پرارتفاع جنب حاره با جابه جایی در محل قرارگیری خود در سال‌های مختلف، وقایع محیطی گاه منظم و گاه تصادفی (خشکسالی یا ترسالی و...) را در یک منطقه به وجود می‌آورند. این وقایع محیطی، در سطوح مختلفی از تعادل، آستانه و مخاطرات جای می‌گیرند. در این نوشتار در پاسخ به این موضوع، یعنی شناسایی رفتار سیستم‌های پرارتفاع جنب حاره از تعادل تا مخاطرات، تلاش شد در قالب تفکری سیستمی، این روند، شناسایی و مورد ارزیابی قرار گیرد. از آنجا که در رفتارشناسی سیستم‌های آب و هوایی، برهم کنش مطالعات کمّی و کیفی ضروری است. بدین منظور روش تحقیق در این مطالعه از دو بخش اصلی تشکیل می‌شود؛ در روش تحقیق آماری، داده‌های دریافت شده سطح فشار 500 هکتوپاسکال طی دوره آماری 1948-2018 و داده‌های بارش ماهانه 84 ایستگاه سینوپتیک هواشناسی، دریافت و مورد تحلیل قرار گرفت. در گام بعد نتایج آماری بدست آمده از سیستم پرارتفاع، براساس مفاهیم  تعادل، آستانه‌ها یا فرین، مخاطرات و بلایا در بررسی واکنش‌های نواحی روستایی از نظر سازگاری و کاهش مخاطرات مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج نشان داد که در طی دوره زمانی مورد مطالعه، بیرونی‌ترین پربند تاثیرگذار بر روی ایران به عنوان معرف گسترش حد شمالی پرارتفاع جنب‌حاره، از چندین سطح تعادل به ویژه تعادل ایستا، یکنواخت لحظه‌ای، دینامیک و فراپایدار پیروی کرده است و در برخی سال‌ها با اثر آستانه‌ای یا فرین، مواجه شده است. این فرین‌ها بیانگر تهدیدی بر شروع مخاطرات محیطی می‌تواند باشد. که در صورت رفتارشناسی آب و هوا همگام با رفتارشناسی سیستم‌های روستایی و به کارگیری شیوه‌های مدیریت فعال می‌توان آسیب‌های احتمالی آن بر نواحی روستایی را کاهش داد و درجه سازگاری نواحی روستایی را ارتقا داد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The behavior of spatio-temporal spatial elevation changes and their impact on the intensification of droughts, with emphasis on the management of rural systems responses

نویسندگان [English]

  • Neda Majidirad 1
  • Saeed Rahimi Herabadi 2
1 Department of Physical Geography, Faculty of Geographical Sciences, Kharazmi University, Tehran, Iran
2 Department of physical Geography, Faculty of Geographical Sciences, Kharazmi University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Climate systems are complex yet organized systems. Because it is a function of random behavior in different places and years, in this regard, the high-altitude subtropical system by moving to its location in different years, sometimes regular and sometimes random environmental events (drought or wet season, etc.) in one They create the region. These environmental events take place at different levels of equilibrium, thresholds, and hazards. In this paper, in response to this issue, identifying the behavior of high-altitude subtropical systems from equilibrium to hazards, an attempt was made to identify and evaluate this trend in the form of system thinking. Because in the behavior of climatic systems, the interaction of quantitative and qualitative studies is essential. For this purpose, the research method in this study consists of two main parts; In the statistical research method, the received data of pressure level of 500 hPa during the statistical period of 1948-2018 and the monthly precipitation data of 84 synoptic meteorological stations were received and analyzed. In the next step, the statistical results obtained from the high-altitude system were evaluated based on the eight concepts of equilibrium, thresholds or fringes, hazards and environmental disasters in examining the reactions of rural areas in terms of adaptation and reduction of hazards. The results showed that during the period under study, the most effective outer band on Iran as a representative of the expansion of the high northern limit of the subcontinent, has followed several levels of equilibrium, especially static, uniform instantaneous, dynamic and ultra-stable balance and in some years with effect Astaneh or Farin is encountered. These flights can pose a threat to the onset of environmental hazards (severe droughts).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Climate System
  • Tropical High Pressure
  • Environmental Hazards
  • Drought
  • Environmental Management
  1. اسمیت،‌ کیت. 1382. مخاطرات محیطی، ترجمه‌ ابراهیم مقیمی و شاپورگودرزی‌نژاد، تهران: انتشارات سمت.
  2.    افراخته، حسن. عزیزپور، فرهاد. طهماسبی، اصغر. سلیمانی، عادل. 1394. راهبردهای سازگاری روستایی در برابر مخاطرات خشکسالی (مطالعۀ موردی: روستای پشتنگ شهرستان روانسر)، دانش مخاطرات، شماره 3، 341-354.
  3. آیالا، الف. 1389. کاربردهای علم ژئومورفولوژی، مخاطرات طبیعی در آسیب پذیری و جلوگیری از بلایای طبیعی درکشورهای درحال توسعه، ترجمه‌ رضا خوش‌رفتار، رشد آموزش جغرافیا، شماره 2، 14-23.  
  4. بیاتی‌خطیبی، مریم. 1386. مفهوم ‌زمان، طیف‌ها و مقیاس‌های آن در‌پژوهش‌های‌ ژئومورفولوژی(با نگاهی تحلیلی بر مفهوم زمان در سیستم‌های طبیعی)، رشدآموزش جغرافیا، شماره‌ی 2: 3-16.  
  5. چورلی، ریچارد جی، شوم، ا استانلی، سودن، دیوید ای. 1380. ژئومورفولوژی، جلد اول (دیدگاه‌ها)، ترجمه احمد معتمد و ابراهیم مقیمی، تهران: انتشارت سمت. چاپ دوم.   
  6. حجازی‌زاده، زهرا. جوی‌زاده، سعید. 1389. مقدمه‌ای بر خشکسالی و شاخص‌های آن، تهران: انتشارات سمت.
  7. حسین‌زاده، سیدرضا. 1383. برنامه‌ریزی شهری همگام با مخاطرات طبیعی، جغرافیا و توسعه‌ ناحیه‌ای، شماره 3، 59-87.
  8. حسین‌زاده، محمدمهدی. رحیمی‌هرآبادی، سعید. 1392. مفهوم آستانه‌ها در ژئومورفولوژی،  فصلنامه سپهر، ، شماره 87، ‌77-81. 
  9. حکیم دوست، سید یاسر. رستگار، محسن. پورزیدی، علی‌محمد. حاتمی، حسین. 1393. تحلیل فضایی خشکسالی اقلیمی و اثرات آن بر الگوی فضایی مکان‌گزینی سکونتگاه‌های روستایی، مورد: روستاهای استان مازندران، جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره 11، 61-75.

10. خسروی، محمود. زهرایی، اکبر. حیدری، حسین. بنی نعیمه، سارا. 1391. تعیین مناطق هم خشکسالی استان گیلان با استفاده از شاخص ناهنجاری بارش و تحلیل خوشه‌ای- فاصله‌ای. جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره ۳، 1-20. 

  1. رامشت، محمدحسین. 1382. نظریه‌ ‌‌کیاس‌ در ژئومورفولوژی، جغرافیا و توسعه، شماره 1، 13-36.  

12. رحیمی‌هرآبادی، سعید. هدائی‌آرانی، مجتبی. 1393. آسیب شناسی مطالعات ژئوسیستم‌ها و ضرورت آن در پایداری‌ محیط (مورد: ارگ بلند در منطقه آران و بیدگل)، مجموعه مقالات همایش علوم جغرافیایی ایران، موسسه جغرافیای دانشگاه تهران.

  1. سپهر، عادل. 1394. وراثت ژئومورفولوژیک: مخاطرات محیطی و تنوع زمینی، همایش ملی ژئومورفولوژی و زیستگاه انسان، انجمن ایرانی ژئومورفولوژی.  
  2. سلمانی، محمد. ایمانی، بهرام. 1387. راهکارهای رفع نارسایی مدیریت بحران در نواحی روستایی ایران، مدیریت بحران، شماره 27،50-70. 

15. سلیمانی، عادل. افراخته، حسن. عزیزپور، فرهاد. طهماسبی، اصغر. 1395. تحلیل فضایی ظرفیت سازگاری سکونتگاه‌های روستایی شهرستان روانسر در مواجهه با خشکسالی، تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، شماره 2، 65-78.

16. شمسی پور، علی‌اکبر. رودگر صفاری، وحید. 1399. بررسی پیامدهای تغییرات آب و هوایی با تمرکز بر تحلیل فضایی شدت خشکسالی در استان گلستان با شاخص‌های آماری و سنجش از دوری، پژوهش‌‌های تغییرات آب و هوایی، شماره 3، 65-76  

17. صادقلو، طاهره. عرب تیموری، یاسر. شکوری‌فرد. اسماعیل. 1396. سنجش سطح دانش و آگاهی روستاییان درباره مدیریت بحران خشکسالی (مطالعه موردی: روستاهای دهستان میان خواف شهرستان خواف)، جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره 22، 73-100.

18. صفاری، امیر. رحیمی‌هرآبادی، سعید. گودرزی‌مهر، سعید. کریمی، هادی. 1393. پایداری محیط در  ژئوسیستم‌ها؛ با رویکرد به کاهش مخاطرات و تحلیل داده‌های ماهواره‌ای (مورد: سیستم دریاچه‌ای ارومیه)، دانش مخاطرات، ، شماره1، 43-64.    

19. عزمی، آئیژ. میرزایی‌قلعه، فرزاد. درویشی، سباء. 1394. جایگاه دانش بومی در مدیریت مخاطرات طبیعی در روستاها، مطالعه موردی: دهستان شیزر هرسین، جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره 13، 23-39.

  1. عزیزی، قاسم. روشنی، علی‌اکبر. 1380. بررسی خشکسالی‌ها و ترسالی‌ها و امکان پیش‌بینی آنها با استفاده از مدل سری زمانی هالت ویتزر در استان هرمزگان، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 661.

21. عزیزی، قاسم. روشنی، علی‌اکبر. 1380. بررسی خشکسالی‌ها و ترسالی‌ها و امکان پیش‌بینی آنها با استفاده از مدل سری زمانی هالت ویتزر در استان هرمزگان،  تحقیقات جغرافیایی، شماره 661، 48-63.

  1. عساکره، حسین. قائمی، هوشنگ. فتاحیان، مختار. 1395. اقلیم شناسی مرز شمالی پشته پرارتفاع جنب حاره بر روی ایران، پژوهش‌های اقلیم شناسی، شماره 25 و 26، سال هفتم، 21- 32.
  2. علیجانی بهلول. 1390. تحلیل فضایی دماها و بارش های بحرانی روزانه در ایران، تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، شماره 20، 9-30.

24. علیجانی، بهلول. 1399. سخن نخست: پیام پرفسور بهلول علیجانی در خصوص اهمیت و جایگاه مطالعات تغییرات اقلیمی و تبریک بابت راه اندازی، پژوهش های تغییرات آب و هوایی، شماره 1، 1-3

  1. علیجانی، بهلول. طولابی‌نژاد، سجاد. کربلائی، علیرضا. 1398. رفتارسنجی اثر گرمایش‌جهانی بر پرارتفاع جنب‌حاره، پژوهشهای جغرافیای طبیعی، بهار 1398، شماره 1، دوره 1، 33-50.

26. فاضل‌نیا، غریب. رکن‌الدین افتخاری، عبدالرضا. 1382. تبیین نظریه‌ای عوامل موثر بر شناخت و آگاهی روستاییان از توانش‌های خود و محیط پیرامون، مدرس علوم انسانی، شماره 1، 111-150.  

27. فراهانی، حسین. آیین‌مقدم، فاطمه. 1391. ارزیابی عملکرد و کارایی دهیاری‌ها و شوراهای اسلامی در فرایند مدیریت توسعه‌ روستایی، مطالعه موردی: دهستان سررودجنوبی در شهرستان بویراحمد. چشم انداز جغرافیایی، شماره 18، 118-127.

28. فوکس، پی، جی. مارک، لی، ای. جیمزاس، گریفیتس. 1396. ژئومورفولوژی و مهندسی‌محیط، تئوری و کاربردها، ترجمه مجتبی یمانی و ابوالقاسم گورابی، تهران: دانشگاه علم و فرهنگ.

  1. کاویانی‌راد، محمدرضا. علیجانی، بهلول. 1382. مبانی آب و هواشناسی، تهران: انتشارات سمت، چاپ نهم.

30. کرم، امیر. رحیمی‌هرآبادی، سعید. احمدی، مهدی. هدائی‌آرانی، مجتبی. 1392. مفهوم تعادل، آستانه‌های بحرانی و مخاطرات محیطی در سیستم‌های ژئومورفولوژی، دانشگاه رازی ‌کرمانشاه، مجموعه مقالات اولین همایش ملی جغرافیا و پایداری محیط.

31. مجیدی راد، ندا. 1398. اثرات جابجایی پرفشار جنب حاره‌ای در تغییرات زمانی و مکانی خشکسالی‌های ایران، رساله دکتری در رشته تغییرات آب و هوایی، دانشگاه خوارزمی، به راهنمایی دکتر بهلول علیجانی.

32. محمدنژاد، وحید. 1390. تحلیل مقایسه‌ای تحول مخروط افکنه‌های دامنه ‌جنوبی البرز شرقی (دامغان تا گرمسار)، دانشگاه تهران، رساله‌ دکتری در رشته جغرافیای طبیعی گرایش ژئومورفولوژی، به راهنمایی مجتبی یمانی. 

  1. محمدی، حسین. 1387. مخاطرات جوّی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.  
  2. مقیمی، ابراهیم. 1393. دانش مخاطرات، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

35. مقیمی، ابراهیم. باقری‌سیدشکری، سجاد. صفرراد، طاهر.1391. پهنه‌بندی خطر وقوع زمین لغزش با استفاده از مدل آنتروپی (مطالعه ‌موردی: تاقدیس نسار زاگرس شمال‌غربی)، پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، شماره 79، 77-90.

  1. نصیری، علی. 1395. پهنه ‌بندی خطر زمین لرزه منطقه شهری ارومیه، تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، شماره40، 115- 132.

37.الورفلت، کریستین فون. 1394.  نظریه سیستم در ژئومورفولوژی، ترجمه کاظم نصرتی و زهرا سربازی، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی. 

  1. Charlton, R. 2008. Fundamentals of Fluvial Geomorphology, Routledge Pub.
  2. Chorley, R.J., and Kennedy, B.A. 1971. Physical Geography: A Systems Approach, London: Prentice-hall International.
  3. Corney, D. 1998. Implementing the Sustainabale Rural Livelihoods Approach
    Sustainable Rural Liveihoods: What Contribution Can We make, pp: 3-23.  
  4. Dian, J.S. Qiang, F., William, J., Thomas, R., and Reichler, J. 2008.Widening of the Tropical Belt in a Changing Climate, Nature Publishing Group, pp: 20-24. 
  5. Dracup. J.A. et al 1980. On the definition of drought, water Resource Res.
  6. Elverfeldt K.V. 2012, System Theory in Geomorphology, Challenges, Epistemological Consequences and Practical Implications.
  7. Goudie, A.S. 2006. Global Warming and Fluvial Geomorphology, Geomorphology, 79: 384-394.
  8. Huggett, R.J. 2007. Fundamentals of Geomorphology, Routledge Pub, Second Edition.
  9. Phillips, J.D. 2006. Evolutionary Geomorphology: Thresholds and Nonlinearity in Landform Response to Environmental Change, Hydrology and Earth System Sciences Discussions, No, 3: 365-394.
  10. Schumm S.A. 1979. Geomorphic Thresholds. The Concept and Its Applications. Trans Inst Br Geographer 4(4): 85-515. 
  11. Smith, K., and Petley, N. 2009. Environmental Hazards Assessing and Reducing Disaster, Routledge Pub, Fifth Edition.
  12. Sukarni, M. 2010. The influence of the subtropical high-pressure systems on rainfall and temperature distribution in Suriname and implications for rice production in the Nickerie District, A Research paper degree of Master of Science in natural resource, the University of the West Indies.