پیرهزن گرگ باشد؛ معرفی ضرب‌المثلی فراموش شده در هفت‌پیکر و بررسی ابعاد اسطوره‌شناختی و فولکلوریک آن
محورهای موضوعی : متون زبان و ادبیات فارسی
سعید کریمی قره‌بابا
1
(استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، ایران.)
کلید واژه: اساطیر, فولکلور, نظامی, گرگ, ضرب‌المثل, پیرزن,
چکیده مقاله :
ضرب‌المثل‌ها از غنای فرهنگی ملت‌ها حکایت دارند. بسیاری از این مَثَل‌ها در غبار زمان از یاد رفته‌اند و ما از خودِ آن مثل و نیز از ریشه‌ها و زمینه‌های تکوین آن آگاه نیستیم. این جُستار به معرفی ضرب‌المثلی فراموش شده در بیتی از هفت‌پیکر می‌پردازد. پیرهزن گرگ باشد، عبارتی است که به گمان ما در عصر نظامی به عنوان یک ضرب‌المثل کاربرد داشته‌است. احتمالاً این ضرب‌المثل از زبان ترکی، کردی و یا از زبان آذری وارد ادبیات فارسی شده‌است. تحقیق کتابخانه‌ای حاضر که به شیوه کیفی و توصیفی انجام شده قصد دارد تا ابعاد اسطوره‌شناختی و فولکلوریک این مَثَل را بررسی نماید. تشبیه پیرزن به گرگ در ادبیات فارسی سابقه دارد. پیرزن و گرگ هر دو در فرهنگ، باورها و اعتقادات عامه ملل و اقوامِ جهان نمادی از مرگ، شیطان و دنیا محسوب می‌شوند و نیز هر دو با برف، جادوگری، میل جنسی و ماه پیوستاری معنایی برقرار می‌کنند. ما در این مقاله به برخی از این اشتراکات اشاره کرده و هاله‌های معنایی مشترک میان پیرزن و گرگ را توضیح داده‌ایم. گرگ در ادبیات نماد حیله‌گری و مکاری است. به نظر می‌رسد انگیزه اصلی در همانند دانستن پیرزنان با گرگ بسیاردانی، کارکشتگی و حیله‌گری آنان باشد. پیرزنان از آنجا که آگاه به مسائل و رموز زندگی زناشویی‌اند، توانسته‌اند در هیئت و حرفه محتالگی و دلالی محبت نقش مهمی در مناسبات اجتماعی دوران گذشته ایفا کنند و با هر ترفندی که ممکن بوده، مردان و زنانِ کام‌جو را به وصال یکدیگر برسانند.
Proverbs represent the cultural wealth of nations. Many proverbs are forgotten and lost during the time and we are never aware of their roots and their formation. This paper addresses a forgotten proverb used in a Haft Peykar couplet. The expression “The old woman is a wolf” is an expression probably considered as a proverb in Nizami age. This proverb seems to be welcomed in Persian literature from Turkish, Kurdish or Azeri. This study takes a descriptive, qualitative approach to examine the mythological and folkloric effects of this proverb. Comparing an old woman with a wolf is not new in Persian literature. They both represent death and world in culture, and world folklore and they signify snow, witchcraft, sexual drive ad moon. In this paper we have analyzed some overlapping points between old woman and wolf. In literature, wolf is the symbol of trickery and fraud. It seems that the main motivation behind taking an old woman for a wolf is their wide-range wisdom, experience and cunningness. Due to their command on the matrimonial secrets, old women have played significant roles in social relations of the past and they could connect men and women who wanted relationship.
کتاب‌ها
آراسلی، نوشابه (1980) نظامی و تورک ادبیاتی، باکو: نشریات علم.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1377) اسطوره، بیان نمادین، تهران: سروش.
اسمیت، ژوئل (1384) فرهنگ اساطیر یونان و رم، ترجمه شهلا برادران خسروشاهی، تهران: فرهنگ معاصر و روزبهان.
افشار، ایرج (1397) زبان فارسی در آذربایجان، دربرگیرنده پنجاه مقاله از دانشمندان و زبان‌شناسان،2جلد، تهران: سخن.
اوحدی اصفهانی معروف به مراغی (1340) کلیات، با تصحیح و مقابله و مقدمه سعید نفیسی، تهران: امیرکبیر.
بازرگانی، بهمن (1381) ماتریس زیبایی، تهران: اختران. بهرنگی، صمد (1382) مجموعه کامل آثار صمد بهرنگی، 2 جلد، تبریز: بهرنگی.
بهمنیار، احمد (1381) داستان‌نامه بهمنیاری، تهران: دانشگاه تهران.
بی‌نام (1379) دده قورقود، ترجمه فریبا عزبدفتری و محمد حریری اکبری، تهران: قطره.
پورنامداریان، تقی و مصطفی موسوی (1389) گزیده مخزن‌الاسرار نظامی گنجوی، تهران: علمی- فرهنگی.
حافظ، شمس‌الدین محمد (1385) دیوان حافظ، بر اساس نسخه تصحیح شده غنی- قزوینی، تهران: ققنوس.
خاقانی، بدیل بن علی (1382) دیوان خاقانی شروانی، با تصحیح و تعلیقات دکتر ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار.
خزاعی، حمیدرضا (1394) افسانه باران یا باران‌خواهی در ایران، مشهد: ماه‌جان.
دهخدا، علی‌اکبر (1363) امثال و حکم، 4 جلد، تهران: امیر کبیر.
دهخدا، علی اکبر (1377) لغت‌نامه، چاپ دوم از دوره جدید، تهران: دانشگاه تهران.
دوبوار، سیمون (1396) کهنسالی، ترجمه محمدعلی طوسی، آمریکا: شرکت کتاب.
ذوالفقاری، حسن (1396) باورهای عامیانه مردم ایران، با همکاری علی اکبر شیری، تهران: چشمه.
ذوالفقاری، حسن (1394) یک‌صد منظومه عاشقانه فارسی، تهران: چرخ.
ذوالفقاری، حسن (1388) فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران: معین.
راونا و راپرت شفرد (1393) 1000 نماد؛ در هنر و اسطوره شکل به چه معناست؟، تهران: نی.
زنجانی، برات (1377) صور خیال در خمسه نظامی، تهران: امیرکبیر.
ساندرز، ج. ج (1363) تاریخ فتوحات مغول، ترجمه ابوالقاسم حالت، تهران: امیرکبیر.
شروانی، جمال‌خلیل (1375) نزهة‌المجالس، با تصحیح و تحقیق دکتر محمدامین ریاحی، تهران: علمی.
شوالیه، ژان و آلَن گِربران (1385) فرهنگ نمادها، 5 جلد، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
شهرانی، عنایت‌الله (1354) امثال و حکم (دری)، کابل: بیهقی.
صادقی، مریم (1393) «مدخل پیر»؛ دانشنامه فرهنگ مردم ایران، جلد2، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
صامت بروجردی، محمد باقر (1383) دیوان صامت بروجردی، تهران: اسلامیه.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1388) مصیبت‌نامه، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات دکتر محمدرضا شفیعی‌کدکنی، ویرایش دوم، تهران: سخن.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1940) الهی‌نامه، به تصحیح هلموت ریتر، استانبول: مطبعه معارف.
مارزُلف، اولریش (1371) طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: سروش.
محراب‌زاده، زهرا (1394) مشک بر حریر؛ تحلیل و نمادشناسی هفت پیکر نظامی گنجوی، تهران: امیرکبیر.
میتفورد، میراندا بورس (1394) دائرةالمعارف مصور نمادها و نشانه‌ها، ترجمۀ معصومه انصاری و حبیب بشیرپور، تهران: سایان.
نخشبی، ضیاءالدین (1372) طوطی‌نامه، با تصحیح و تعلیقات فتح الله مجتبایی و غلامعلی آریا، تهران: منوچهری.
نظامی، الیاس بن یوسف (1392) خسرو و شیرین، با تصحیح و توضیح دکتر بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.
نظامی، الیاس بن یوسف (1389) هفت‌پیکر، با تصحیح و توضیح دکتر بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.
نظامی، الیاس بن یوسف (1387) اقبالنامه، با تصحیح و توضیح دکتر بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.
نظامی، الیاس بن یوسف (1380) هفت‌پیکر، با تصحیح و توضیح دکتر برات زنجانی، تهران: دانشگاه تهران.
نظامی، الیاس بن یوسف (1320) مخزن‌الاسرار، با تصحیح و توضیح حسن وحید دستگردی، تهران: ارمغان.
نظامی، الیاس بن یوسف (1316) شرف‌نامه، با تصحیح و توضیح حسن وحید دستگردی، تهران: ارمغان.
نظامی، الیاس بن یوسف (1315) هفت‌پیکر، با تصحیح و توضیح حسن وحید دستگردی، تهران: ارمغان.
نظامی، الیاس بن یوسف (1313) لیلی و مجنون، با تصحیح و توضیح حسن وحید دستگردی، تهران، ارمغان.
واحددوست، مهوش (1387) نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی، تهران: سروش.
هاجری، ضیاءالدین (1377) فرهنگ وندهای زبان فارسی، تهران: آوای نور.
همایی، جلال‌الدین (1374) معانی و بیان، به کوشش ماهدخت همایی، تهران: هما.
مقالات
ابراهیمی، آمنه و پیمان ابوالبشری. (1396). بازخوانی کهن‌الگوی گرگ در فیروزشاه‌نامه. فصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه، 5(12)، 25- 40.
اصغری بایقوت، یوسف. (1389). تُرک سن‌سن‌گوی من؛ بررسی بازتاب زبان و فرهنگ ترکی در دیوان خاقانی شروانی. نشریه زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز، 72(240)، 1- 21.
پورجوادی، نصرالله. (1364). گلچینی از امثال و حکم اسلامی. مجله نشر دانش، 6(28)، 41- 43.
تشکری، منوچهر، قدرت قاسمی‌پور و زهرا محمدحسنی صغیری. (1396). شخصیت دایه و دلّاله در داستان‌های شفاهی و رسمی (با تکیه بر فیروزشاه‌نامه، داراب‌نامه طرسوسی، سمک عیار، سندبادنامه، طوطی‌نامه و جامع‌الحکایات). دوماه‌نامه فرهنگ و ادبیات عامه، 5(16)، 109- 136.
دنسوشیانو، اوید. (1383). فولکلور بیانی از احساس، پژوهش در گذشته و حال. مجله کتاب ماه هنر، (75 و 76)، 184- 187.
ذوالفقاری، حسن. (1386). بررسی ساختار ارسال مثل. فصلنامه پژوهش‌های ادبی، 4(15)، 31- 62.
رضائی اول، مریم و اکبر شامیان ساروکلائی. (1388). گرگ در منظومه‌های حماسی ایران. نشریه زبان و ادب فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، 52(211)، 105- 134.
صالحی، ژیلا و احمد پارسا. (1390). بررسی جلوه‌های زبانی فرهنگ مادری در خسرو و شیرین و هفت پیکر نظامی گنجه‌ای. فصلنامه علمی- پژوهشی کاوش‌نامه، 12(22)، 31- 57.
فلاح، بهمن، ناصر ملکی و معراج کاظمی. (1396). ناگفته‌های گرگ: مطالعه تطبیقی دو داستان گرگ و آوای وحش. نشریه ایران نامگ، 2(2)، 48- 61.
گیبرت، ژان پل. (1366). در دفاع از فولکلور. مجله پیام یونسکو، (180)، 23- 26. مباشری، محبوبه. (1389). بررسی سیمای عجوزه در ادب فارسی. مجله اجتماعی و روان‌شناختی زنان، 8(3)، 59- 86.
هیئت، جواد. (1372). واژه‌ها، مفاهیم و امثال ترکی در آثار حکیم نظامی گنجوی. مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی بزرگداشت نهمین سده تولد حکیم نظامی گنجوی، به اهتمام و ویرایش دکتر منصور ثروت، جلد 3، تبریز، دانشگاه تبریز، 487- 503.
منابع الکترونیکی
قاضیها، فاطمه. (1395). دو دلداده و پیرزن مشاطه؛ اثری از ابوالحسن خان غفاری (صنیع‌الملک)، http://ghaziha.kateban.com/post/2858.
_||_Books
Afshar, Iraj (2015) Persian language in Azerbaijan, including fifty articles by scientists and linguists, 2 volumes, Tehran: Sokhan.
Arasli, Noshabeh (1980) Nezami and Turkish Literature, Baku: Science Publications.
Attar Neyshabouri, Farid al-Din (2009) Tragedy, with introduction, correction and comments by Dr. Mohammad Reza Shafiee-Kadkani, second edition, Tehran: Sokhan.
Attar Neyshabouri, Fridaldin (1940) Theology, edited by Helmut Ritter, Istanbul: Maaref Press.
Bahmanyar, Ahmad (2002) Bahmanyari's story, Tehran: University of Tehran.
Bazargani, Bahman (2002) Beauty Matrix, Tehran: Akhtaran.
Behrangi, Samad (2003) Complete collection of Samad Behrangi's works, 2 volumes, Tabriz: Behrangi.
Dehkhoda, Ali Akbar (1984) Proverbs and Rulings, 4 volumes, Tehran: Amir Kabir.
Dehkhoda, Ali Akbar (1998) Dictionary, Second Edition of the New Era, Tehran: University of Tehran.
Dubois, Simon (2017) Old age, translated by Mohammad Ali Tusi, USA: Book Company.
Hafez, Shamsuddin Mohammad (2006) Hafez's Divan, based on the revised Ghani-Qazvini version, Tehran: Phoenix.
Hajri, Zia-ud-Din (1998) Farhang-e Vandhaye Farsi, Tehran: Avaye Noor.
Homayi, Jalaluddin (1995) Meanings and expression, by the effort of Mahdokht Homayi, Tehran: Homa.
Ismailpour, Abolghasem (1998) Myth, Symbolic Expression, Tehran: Soroush.
Khaghani, Badil Ibn Ali (2003) Khaghani Shervani's Divan, edited and commented by Dr. Zia-ud-Din Sajjadi, Tehran: Zavar.
Khazaei, Hamidreza (2015) The Legend of Rain or Rain-seeking in Iran, Mashhad: Mahjan.
Knight, Jean and Alan Gerbran (2006) The Culture of Symbols, 5 volumes, translated and researched by Soodabeh Fazaili, Tehran: Jeyhun.
Marzolf, Ulrich (1992) Classification of Iranian stories, translated by Kikavous Jahandari, Tehran: Soroush.
Mehrabzadeh, Zahra (2015) Musk on silk; Analysis and symbolism of seven military bodies of Ganjavi, Tehran: Amirkabir.
Mitford, Miranda Bourse (2015) Illustrated Encyclopedia of Symbols and Signs, translated by Masoumeh Ansari and Habib Bashirpour, Tehran: Sayan.
Nakhashbi, Zia-al-Din (1993) Totinamah, edited and taught by Fethullah Mojtabaei and Gholam Ali Aria, Tehran: Manochehri.
Nezami, Elias Ibn Yousef (1934) Lily and Majnoon, with correction and explanation by Hassan Vahid Dastgerdi, Tehran, Armaghan.
Nezami, Elias Ibn Yousef (2001) Weekly, with correction and explanation by Dr. Barat Zanjani, Tehran: University of Tehran.
Nezami, Elias Ibn Yousef (2008) Iqbalnameh, corrected and explained by Dr. Behrouz Thorotian, Tehran: Amirkabir.
Nezami, Elias Ibn Yousef (2010) Weekly, with correction and explanation by Dr. Behrouz Thorotian, Tehran: Amirkabir.
Nezami, Elias Ibn Yousef (2013) Khosrow and Shirin, corrected and explained by Dr. Behrouz Thorotian, Tehran: Amirkabir.
Ouhadi Esfahani known as Maraghi (1961) Generalities, with correction, confrontation and introduction by Saeed Nafisi, Tehran: Amirkabir.
Pournamdarian, Taghi and Mostafa Mousavi (2010) Selection of Ganjavi Military Secrets Repository, Tehran: Scientific-Cultural.
Ravana and Rupert Shepherd (2014) 1000 symbols; What does form mean in art and myth ?, Tehran: Ney.
Sadeghi, Maryam (2014) "Old Entrance"; Encyclopedia of Iranian Culture, Volume 2, Tehran: Center of the Great Islamic Encyclopedia.
Samet Boroujerdi, Mohammad Baqer (2004) Divan Samet Boroujerdi, Tehran: Islamieh.
Saunders, J .; J (1984) History of Mongol conquests, translated by Abolghasem Halat, Tehran: Amirkabir.
Shahrani, Enayatullah (1975) Proverbs and Rulings (Dari), Kabul: Bayhaqi.
Shervani, Jamal Khalil (1996) Nozha Al-Majalis, edited and researched by Dr. Mohammad Amin Riahi, Tehran: Elmi.
Smith, Joel (2005) The Culture of Greek and Roman Mythology, translated by Shahla Baradaran Khosroshahi, Tehran: Contemporary Culture and Roozbehan.
Unnamed (2000) Dede Ghorqoud, translated by Fariba Azbodftari and Mohammad Hariri Akbari, Tehran: Qatreh.
Vaheddoost, Mahvash (2008) Mythological Institutions in Ferdowsi Shahnameh, Tehran: Soroush.
Zanjani, Barat (1998) Images of Imagination in Khamseh Nezami, Tehran: Amirkabir.
Zolfaghari, Hassan (2009) The Great Culture of Persian Proverbs, Tehran: Moin.
Zolfaghari, Hassan (2015) One Hundred Persian Love Poems, Tehran: Charkh.
Zolfaghari, Hassan (2017) Folk beliefs of the Iranian people, in collaboration with Ali Akbar Shiri, Tehran: Cheshmeh.
Articles
Asghari Bayqut, Yousef. (2010). Leave my senator; A Study of the Reflection of Turkish Language and Culture in Khaghani Shervani's Divan. Journal of Persian Language and Literature, University of Tabriz, 72 (240), 1-21.
Densushiano, Ovid. (2004). Folklore is an expression of emotion, research into the past and present. Book of the Month Art Book, (75 and 76), 184-187.
Director, Beloved. (2010). A study of the appearance of Ajouzeh in Persian literature. Journal of Women's Social and Psychology, 8 (3), 59-86.
Ebrahimi, Ameneh and Peyman Abolbashari. (2017). Re-reading the wolf archetype in Firoozshahnameh. Quarterly Journal of Popular Culture and Literature, 5 (12), 25-40.
Fallah, Bahman, Nasser Maleki and Meraj Kazemi. (2017). The Unspoken Wolves: A Comparative Study of the Stories of the Wolf and the Sound of the Beast. Iran Namg Journal, 2 (2), 48-61.
Gibert, Jean Paul. (1987). In defense of folklore. UNESCO Message Journal, (180), 23-26.
Heyat, Javad. (1993). Turkish words, concepts and proverbs in the works of Hakim Nezami Ganjavi. Proceedings of the International Congress Celebrating the Ninth Century of the Birth of Hakim Nezami Ganjavi, edited by Dr. Mansour Sarvat, Volume 3, Tabriz, University of Tabriz, 487-503.
Pourjavadi, Nasrullah (1985). A collection of Islamic proverbs and rulings. Journal of Knowledge Publishing, 6 (28), 41-43.
Rezaei I, Maryam and Akbar Shamian Saroklai. (2009). The wolf in the epic poems of Iran. Journal of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, University of Tabriz, 52 (211), 105-134.
Salehi, Jila and Ahmad Parsa. (2011). A study of the linguistic manifestations of mother culture in Khosrow and Shirin and the seven military bodies of Ganja. Kavoshnameh Scientific-Research Quarterly, 12 (22), 31- 57.
Tashkari, Manouchehr, Ghodrat Ghasemipour and Zahra Mohammad Hassani Soghiri. (2017). The character of midwife and narrator in oral and official stories (relying on Firoozshahnameh, Darsnameh Tarsousi, Samak Ayar, Sindbadnameh, Toutinameh and Jame'at al-Aqayat). Bi-Quarterly Journal of Popular Culture and Literature, 5 (16), 109-136.
Zulfiqari, Hassan (2007). Check the sending structure like. Journal of Literary Research, 4 (15), 31- 62.
Electronic References
Judges, Fatima. (2016). Two lovers and an old woman; A work by Abolhassan Khan Ghaffari (Sania Al-Molk), http://ghaziha.kateban.com/post/2858.