قزوین از پیش از اسلام تا معاصر بر اساس منابع تاریخی و مطالعات باستانشناسی
محورهای موضوعی : باستانشناسی پیش از تاریخ
شیما احمد صفاری
1
(دانش‌آموخته دکتری باستانشناسی، گروه تاریخ و باستانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران.)
کلید واژه: قزوین, منابع تاریخی, شهر اسلامی, بافت شهری, باستانشناسی,
چکیده مقاله :
شهر در دوران اسلامی، به لحاظ ساختاری، تداوم شهرسازی عصر ساسانی بود و عناصر کالبدی آن اکثراً برگرفته از فرهنگ غنی اسلام و نشانگر تمدن اسلامی است. قزوین یکی از شهرهای دوران اسلامی است که هسته اولیه آن در زمان شاپور ساسانی شکل گرفته و به تدریج، توسعه و گسترش یافته است. این شهر، از نظر موقعیت خاص جغرافیایی، از دوران پیش از اسلام مورد توجه حکومت‌های مختلف بوده و قرارگیری آن در شاهراه های ارتباطی شرق به غرب و شمال به جنوب، بقای حیات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی این شهر را تضمین کرده است. شناخت ویژگیهای این‌گونه شهرها می‌تواند در به دست آوردن بینشی عمیق و گسترده از تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوران اسلامی مفید باشد. مورخان دوران اسلامی از جنبه‌های گوناگون شهر قزوین را مورد بررسی قرار داده‌اند. در این نوشتار سعی شده است تا خصوصیات بافت شهری قزوین از دیدگاه تاریخی و پژوهشهای باستانشناسی و همچنین، راه‌های مواصلاتی این شهر با مناطق همجوار بر اساس منابع مکتوب مطالعه شود. پرسش اصلی این است که اطلاعات تاریخی تا چه اندازه با ویژگیهای این شهر مطابقت دارند. نتایجِ حاصل از بررسی‌ها و نیز بازدید میدانی از شهر نشان می‌دهد که بافت شهری قزوین تا حد زیادی منطبق با منابع تاریخی است. بررسیهای میدانی و مطالعات انجام شده و نیز تطبیق آن‌ها با پژوهش های باستانشناسی نشان داد که شهر در دوران متأخر اسلامی تغییرات زیادی داشته به گونه‌ای که در دوران قاجار و نیز پهلوی بافت شهری گسترش یافته و بناهای مدرنی در شهر ساخته شده است.
The city in the Islamic period, in terms of structure, was the continuation of Sassanid era urban planning, and its physical elements are mostly taken from the rich culture of Islam and indicate the Islamic civilization. Qazvin is one of the cities of the Islamic period, the core of which was formed during the Shapur rule, the Sassanid king, and gradually developed and expanded. This city, in terms of its special geographical location, has been the focus of various governments since the pre-Islam era, and its location on the east-west and north-south communication highways has guaranteed the survival of the social, political, and economic life of this city. Knowing the characteristics of such cities can be useful in gaining a deep and broad insight into the social and political history of Iran in the Islamic era. Historians of the Islamic era have examined the city of Qazvin from various aspects. In this article, an attempt has been made to study the characteristics of the urban context of Qazvin from the historical point of view and archaeological research, as well as the communication routes of this city with neighboring areas based on historical sources. The main question is to what extent the historical information corresponds to the features of this city. The results of this study and the field visit to the city show that the urban context of Qazvin is largely consistent with historical sources. The field surveys and studies carried out and their comparison with archaeological research showed that the city underwent many changes in the late Islamic era, in such a way that during the Qajar period, as well as in the Pahlavi period, the urban context was expanded and modern buildings were built in the city.
آصفی، حمدالله (۱۳۶۸). نگرشی بر شهر و شهرنشینی. علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ۵(۱)، ۸۷-۶۳.
ابن حوقل (۱۳۴۵). صوره الارض. ترجمه دکتر جعفر شعار. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله (۱۳۷۱). المسالک و الممالک. مترجم خاکرند، سعید، میکل، آندره. تهران: موسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل- موسسه فرهنگی حنفا.
ابن رسته، احمد بن عمر (۱۸۹۲). الاعلاق النفیسه، کتاب البلدان/ تالیف احمدبن ابی یعقوب بن واضح الکاتب الیعقوبی. لیدن: مطبعه بریل؛ بیروت: دارصادر.
ابن فقیه، احمد بن محمد بن اسحاق الهمذانی (۱۳۴۹). ترجمه مختصر البلدان: بخش مربوط به ایران. ترجمه ح . مسعود. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ابوالفداء، اسماعیل بن علی (۱۳۴۹). تقویم البلدان. ترجمه عبدالمحمد آیتی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
احمد بن ابی یعقوب (یعقوبی). (۱۳۵۶). البلدان. ترجمه دکتر محمد ابراهیم آیتی. تهران.
احمدصفاری، شیما (۱۳۹۷). بازآفرینی مفهوم بافت شهری در قزوین. مطالعات باستانشناسی پارسه، ۲(۵)، ۱۱۰-۹۵.
احمدصفاری، شیما (۱۳۹۷). مطالعة تغییرات بافت شهری قزوین در دوره قاجار براساس متون. باستان‌شناخت، ۵(۷)، ۴۰-۲۷.
ادریسی، محمد بن محمد (۱۳۶۸). نزهه المشتاق فی اختراق الافاق. جلد ۱ و ۲ . بیروت: عالم الکتب.
اسکندرمنشی (۱۳۵۲). تاریخ عالم آرای عباسی. محقق ایرج افشار. جلد ۱. تهران: امیرکبیر.
اشراقى، احسان (۱۳۶۵). شهر قزوین. مجموعه مقالات کتاب نظرى اجمالى بر شهرنشینى و شهرسازى در ایران. به کوشش مصطفى کیانى. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
اشرف، احمد (۱۳۶۰). تداوم برخی از ویژگیهای تاریخی زندگی شهری در ایران. آرش، (۲۶)، ۱۵۵-۱۳۲.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم (۱۳۷۳). مسالک و ممالک. ترجمه محمد بن اسعد بن عبدالله تستری. به کوشش ایرج افشار. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
الصیاد، نزار (۱۳۷۴). تهیه الگو از ساختار شهرهای سنتی اسلامی. مترجم حسین سلطانزاده. تحقیقات اسلامی، ۱۰(۱،۲)، ۳۶۴-۳۴۱.
اعتمادالسلطنه، محمدحسنخان (۱۳۶۷). مرات البلدان. مصحح میدهاشم محدث، عبدالحسین نوایی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
بابازاده، سامان دهپهلوان، مصطفی (۱۴۰۰). تغییر رفتار فرهنگی برای کسب منزلت اجتماعی در عصر آهن دو و سه. تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۲(۱)، ۵۵-۲۹.
باقری، اشرف السادات (۱۳۸۷). مرکزیت، جایگاه و پراکندگی مساجد در محله‌های شهر. رشد آموزش جغرافیا، (۸۵)، ۱۰-۴.
بلاذری (۱۳۳۷). فتوح البلدان. ترجمه محمد توکل، تهران.
پاکزاد، جهانشاه (۱۳۹۲). تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران از آغاز تا دوران قاجار. تهران: آرمانشهر.
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله (۱۳۷۶). تقویم التواریخ. از مترجمی ناشناخته؛ تصحیح میرهاشم محدث. تهران: میراث مکتوب.
حبیبی، سیدمحسن (۱۳۹۱). از شار تا شهر: تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن-تفکر و تاثر. تهران: دانشگاه تهران.
خدایی، زهرا و علیاکبر تقوایی (۱۳۹۰). شخصیتشناسی شهر اسلامی؛ با تاکید بر ابعاد کالبدی شهر. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ۵(۲)، ۱۱۳-۱۰۳.
خرمشاد، محمد (۱۳۹۲). شهر به شهر در تاریخ؛ مروری اجمالی بر تاریخ شهرسازی. سوره اندیشه، (6۸ و 6۹)، ۳۴-۳۰.
خواندامیر، غیاث الدین بن همام الدینالحسینیالمدعوبه (۱۳۸۰)، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. مقدمه جلال الدین همائی. زیرنظر محمد دبیرسیاقی. تهران: خیام.
دبیرسیاقی، محمد (۱۳۸۱). سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای آن. قزوین: سازمان میراث فرهنگی کشور(پژوهشگاه). اداره کل میراث فرهنگی استان قزوین، حدیث امروز.
رازی، امین احمد (۱۳۷۸). تذکره هفت اقلیم. مصحح سیدمحمدرضا طاهری«حسرت». جلد سوم. تهران: سروش.
رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد (1987). التدوین فی اخبار قزوین. مصحح عزیزالله عطاردی قوچانی. بیروت: دار الکتب العلمیه.
رضاییکلج، محمدرضا (۱۳۸۵). گزارش باستانشناسی خیابان سپه فاز یک. تابستان و پاییز. قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی (منتشر نشده).
رضاییکلج، محمدرضا (۱۳۸۵). کاوش باستانشناسی در دولتخانه صفوی (فصل اول). قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی (منتشر نشده).
رضوی، سید ابوالفضل (۱۳۸۷). نگرشی بر حیات شهری در ایران دوران اسلامی. پژوهشهای تاریخی ایران و اسلام، ۳، ۱۳۴-۱۰۵.
زیاری، کرامت الله، پژوهان، موسی، خلیلی، احمد (۱۳۹۲). سنجش هویت شهری در شهرهای جدید ایران بر اساس اصول هویت بخش مکتب اصفهان. مطالعات و پژوهشهای شهری و منطقهای، ۵(۱۸)، ۱۵۴-۱۳۹.
ستوده، حسینقلی (۱۳۴۸). تاریخچه قزوین. بررسیهای تاریخی، (۴، ۵ و ۶)، ۲۱۰-۱۶۴.
ستوده، حسینقلی (۱۳۴۸). تاریخچه قزوین. بررسیهای تاریخی، ۴(۲۲)، ۱۳۲-۹۵.
سعیدی رضوانی، عباس (۱۳۶۷). بینش اسلامی و جغرافیای شهری (3). تحقیقات جغرافیایی، (۸)، ۴۴-۷.
سیدسجادی، سید منصور (۱۳۸۹). نخستین شهرهای فلات ایران. جلد اول. تهران: سمت.
سیدسجادی، سید منصور (۱۳۸۹). نخستین شهرهای فلات ایران. جلد دوم. تهران: سمت.
طالبی، تهماسب (۱۳۸۶). بررسی علل انتخاب قزوین به عنوان پایتخت در عصر صفوی. فقه و تاریخ تمدن، (۱۴)، ۱۴۲-۱۱۹.
عرب، کاظم (۱۳۹۳). کاوش باستانشناختی مجاور سرای سعدالسلطنه قزوین. زمستان. قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی (منتشر نشده).
علی یزدی، شرف الدین (۱۳۸۷). ظفرنامه تیموری. جلد 1. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
غضنفرپور، حسین (۱۳۸۸). شهرهای باستانی در استان کرمان. مطالعات ایرانی، ۸(۱۵)، ۱۶۲-۱۳۹.
غنیزاده، مسعود (۱۳۸۵). نگاهی به شهر در تمدن اسلامی. راهبرد یاس، (۷)، ۲۱۰-۱۹۷.
فاضلینشلی، حسن (۱۳۸۲). باستانشناسی دشت قزوین از هزاره ششم تا هزاره چهارم قبل از میلاد. تهران: دانشگاه تهران.
فکوهی، ناصر (۱۳۹۳). انسان شناسی شهری. چاپ نهم. تهران: نشر نی.
قبادیانیمروزی، ناصر خسرو (۱۳۷۰). سفرنامه. به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: زوار.
قدامه بن جعفر (۱۳۷۰). الخراج و صنعه الکتابه. برگزیده، ترجمه و تحقیق حسین قره چانلو. تهران: نشر البرز.
قدیانی، عباس (۱۳۷۹). جغرافیای تاریخی ری-رگا. چاپ اول، تهران: آرون.
قزوینی، زکریابنمحمد (۱۳۷۳). آثار البلاد و اخبار العباد. مترجم میرزاجهانگیر قاجار. تهران: امیرکبیر.
مجیدزاده، یوسف (۱۳۸۹). آغاز شهرنشینی در ایران. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
مرات، خسرو (۱۳۷۳). قزوین. جمعیت، (۷)، ۸۳-۹۱.
مرتضوی، مهدی (۱۳۸۹). مطالعه‌ی تطبیقی جوامع شهرنشین جنوب شرق ایران و دره هند(در عصر مفرغ). مطالعات شبه قاره، ۲(۲)، ۱۳۹-۱۱۱.
مستوفی، حمدالله بنابی بکراحمد (۱۳۶۲). نزهه القلوب. به کوشش گای لسترنج. تهران: دنیای کتاب.
مستوفی، حمدالله بنابی بکراحمد (۱۳۶۲). تاریخ گزیده. به اهتمام دکتر عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر
مشکوتی، نصرتالله (۱۳۴۶). شاهکارهایی ازمعماری اوائل قرن ششم هجری یا مسجد جامع کبید قزوین. بررسیهای تاریخی، ۲(۲)، ۱۹-۱.
مقدسی، محمدبن احمد (۱۹۰۶). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. بیروت: دار صادر.
ملکی، سعدی، حسین زاده، خدیجه (۱۳۸۴). گزارش گمانهزنی دولتخانه صفوی (مرحله اول). تابستان. قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی (منتشر نشده).
منصوری، سید امیر (۱۳۸۶). دو دوره سازمان فضایی در شهر ایرانی: قبل و بعد از اسلام با استعانت از شواهد تحولات شهر کرمان. باغ نظر، ۷(۴)، ۶۰-۴۷.
منهاج سراج (۱۳۶۳). طبقات ناصری، یا، تاریخ ایران و اسلام. تصحیح و مقابله و تحشیه عبدالحی جیبی. جلد ۲. تهران: دنیای کتاب.
موحد، علی، شماعی، علی، زنگانه، ابوالفضل (۱۳۹۱). بازشناسی هویت کالبدی در شهرهای اسلامی (مطالعه موردی: شهر ری). جغرافیا: برنامه‌ریزی منطقهای، ۲(۵)، ۳۷-۵۱.
مومنی، آتوسا (۱۳۸۷). گمانه‌زنی‌های راسته وزیر (سعدالسلطنه). قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی (منتشر نشده).
موید، احسان الله (۱۳۵۶). پژوهشی در ویژگیهای شهرهای اسلامی- ایده پیدایش «باغ شهرها» و رابطه شهرسازی و دین. یغما، (۳۵۱)، ۵۶۷-۵۵۹.
میرمحمدی، حمید رضا (۱۳۷۵). سیما و بافت شهرهای اسلامی. مشکوه، (۵۳)، ۱۸۹-۱۷۸.
نصرتی، حسین(۱۳۸۰). مسجد جامع قزوین. گلستان قرآن، (۹۹)، ۲۱-۲۱.
نظریان، اصغر (۱۳۷۲). تاریخ و دیدگاههای پیدایش شهر و شهرنشینی. زبان و ادبیات فارسی، (۲ و۳)، ۱۴۴-۱۱۷.
نعمتی، مرتضی، ذوالقدری، مهناز (۱۳۸۴). مطالعه و شناسایی مقدماتی محل گمانهزنی در مجموعه دولتخانه صفوی. تابستان. قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی (منتشر نشده).
نقیزاده، محمد (۱۳۷۷). صفات شهر اسلامی در متون اسلامی. هنرهای زیبا، (۴ و ۵)، ۶۱-۴۷.
نقیزاده، محمد (۱۳۹۲). تاملاتی در مبادی شهرهای اسلامی(در متون و تاریخ). کتاب ماه هنر، ۱۷۸.
ورجاوند، پرویز (۱۳۷۷). سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین. جلد ۲. تهران: نشر نی.
هدایت، محمود (۱۳۷۵). تحلیل مقایسه‌ای از ویژگیهای شهرهای اسلامی جنوب شرقی اتحاد جماهیر شوروی سابق و شهرهای سنتی ایران. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)، ۸(۵)، ۸۳-۱۱۲.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (۱۳۸۳). معجم البلدان. ترجمه علینقی منزوی. جلد دوم. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
Taheri, F. H. (1980). Urban elements of traditional Islamic cities. PhD dissertation, Massachusetts Institute of Technology.
_||_