گونه‌شناسی ساختار قبور دورۀ اشکانی منطقه جنوبی دریای کاسپی حاصل کاوش‌های علمی باستان‌شناسی
محورهای موضوعی : باستان‌شناسی تاریخی
سهیل احمدى واستانى
1
(دانش‌آموخته دکترى باستان‌شناسى تاریخى، گروه تاریخ و باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران.)
کلید واژه: تدفین اشکانی, گونه‌شناسی تدفین, دریای کاسپی,
چکیده مقاله :
ظهور و منشأ الگوهای تدفینی به‌درستی مشخص نیست، ولی الگوهای تدفین و آداب‌ورسوم خاک‌سپاری مردگان در هر منطقه، ارتباط مستقیمی با اعتقادات و جهان‌بینی اقوام، سطح طبقاتی افراد از لحاظ اجتماعی _ اقتصادی، سنت‌های بومی و ویژگی‌های جغرافیای طبیعی آن منطقه دارد. الگوهای تدفین در ادوار باستانی به‌عنوان رویکردی مهم در مطالعات باستان‌شناسی، از بدو شروع فعالیت‌های باستان‌شناسی همواره مورد توجه باستان‌شناسان و پژوهشگران قرار داشته است. یکی از این ادوار، دورۀ اشکانی است. براین‌اساس، مهم‌ترین هدف این مقاله روشن‌ساختن انواع ساختار قبور دورۀ اشکانی در منطقۀ جنوبی دریای کاسپی و تفسیرهای گوناگون از آن‌ها است تا از این طریق به درک و شناخت درستی درخصوص انواع ساختار قبور مردمان این منطقه و ارتباط آن‌ها با سایر مناطق زیر سیطرۀ حکومت اشکانی دست پیدا کنیم. در گونه‌شناسی ساختار قبور، به مباحث نظری معماری قبور، یعنی فضا، شکل یا فرم و نوع مصالح پرداخته شده است. اطلاعات این پژوهش بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و پژوهش‌های میدانی گردآوری‌شده و به شیوۀ کیفی مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که (۱) ساکنان منطقۀ جنوبی دریای کاسپی در دورۀ اشکانی از الگوهای تدفینی نظیر چاله‌ای ساده، دخمه‌ای، تدفین خمره‌ای، چهار چینه‌سنگی و رفی برای دفن مردگان خود استفاده می‌کرده‌اند؛ (۲) تعدادی از الگوهای تدفینی دورۀ اشکانی این منطقه ادامۀ سنت تدفین دوران گذشته بوده و نشان‌دهندۀ تداوم فرهنگی در این منطقه است.
The emergence and origin of burial patterns are not exactly known, but the burial patterns and customs of burying the dead in each region are directly related to; Beliefs and worldviews of ethnic groups, class level of people in terms of socio-economics, local traditions, and natural geography features of that region. Burial patterns in ancient times, as an important approach in archaeological studies, have always been the focus of archaeologists and researchers since the beginning of archaeological activities. One of these periods is the Parthian period. Therefore, the most important goal of this article is to clarify the types of grave structures of the Parthian period in the southern region of the Caspian Sea and their various interpretations, to gain a correct understanding of the types of grave structures of the people of this region and their relationship with other regions under the control of the government. Let's find a party. In the typology of the structure of graves, the theoretical issues of grave architecture, that is, space, shape or form, and type of materials, have been discussed. The information of this research was collected based on library studies and field research and analyzed qualitatively. The results of the research show that (1) the inhabitants of the southern region of the Caspian Sea in the Parthian period used burial patterns such as; They used a simple pit, a crypt, a pot burial, four stone layers, and a shelf to bury their dead; (2) Several burial patterns of the Parthian period in this region are the continuation of the burial tradition of the past era and show cultural continuity in this region.
احمدی واستانی، سهیل (1399). کندوکاوی بر الگوهای تدفین ایران در دوره اشکانی و ساسانی با استناد به کاوش‌های باستان‌شناسی. باستان‌شناسی ایران، 10(2)، 16-39.
آذر نوش، مسعود (1354). کاوش‌های گورستان محوطه سنگ شیر همدان، گزارش‌های چهارمین مجمع سالانه کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی در ایران، زیر نظر فیروز باقرزاده، تهران، مرکز باستان‌شناسی ایران.
بابک راد، جواد (1345). گزارش حفاری مشترک در شیرکوه و بررسی تپه‌های بران، سندس، نصفی در رحمت‌آباد بخش فرمانداری رودبار، گزارش شماره 1307. تهران: آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور.
جهانی، ولی (1393). گزارش اولین فصل گمانه‌زنی به‌منظور تعیین حریم مجموعة باستانی لیارسنگ بن املش، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان گیلان (منتشرنشده).
جهانی، ولی (1394). باستان‌شناسی املش نگرشی بر پژوهش‌های باستان‌شناسی حوزه فرهنگی املش 1393-1385، اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان گیلان.
جهانی، ولی (1395). گزارش دومین فصل از پژوهش‌های باستان‌شناسی مجموعة باستانی لیار سنگ بن املش، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گیلان.
چایچی امیرخیزی، احمد و محمدرضا سعیدی هرسینی (1381). نگاهی به تدفین تابوتی در ایران باستان. تهران: انتشارات سمیرا.
حاکمی، علی (1344 الف). گزارش عملیات حفاری در منطقه کلورز، کافر کش و گنج پر استان گیلان. گزارش شماره 1316 RA- . تهران، آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور.
حاکمی، علی، (1344 ب). گزارش هیئت حفاری علمی رودبار در منطقه جوبن استان گیلان، گزارش. شماره 1315 RA. تهران، آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور.
خسروی، شکوه، مصطفی‌پور، سامان، فتاحی، فرهاد (1401). پژوهش‌های باستان‌شناسی در محوطه‌های باستانی درۀ رودخانه سیروان؛ شهرستان سنندج و سروآباد استان کردستان، پیام باستان‌شناس، 14(27)، 155-185.
خلعتبری، محمدرضا (1383 الف). کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه‌ها باستانی تالش (مریان، تندوین). تهران: سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور.
خلعتبری، محمدرضا (1383 ب). کاوش باستان‌شناسی در محوطه باستانی وسکه و میان‌رود. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور.
خلعتبری، محمدرضا (1384). گزارش مقدماتی فصل اول کاوش‌های باستان‌شناسی در تپه کلورز رستم‌آباد - رودبار، گزارش شماره 7670 RE . تهران: آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور.
دیولافوا، ژان (1371). سفرنامه کاوش‌های باستان‌شناسی در شوش 1886-1884. ترجمه، ایرج فره‌وشی، چاپ سوم، تهران، دانشگاه.
رهبر، مهدی (1393-1392). آیا تابوت‌های سنگی مکشوفه از حسین‌آباد شوش متعلق به دورة هخامنشی است؟ پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، 6 و 5(11 و 12)، 250-243.
سبحانی، فرزانه، رضایی نیا، عباسعلی (1400)، گونه‌شناسی معماری آرامگاهی در دوره اشکانی، مطالعات تاریخ فرهنگی. پژوهش‌نامة انجمن ایرانی تاریخ، 12(47)، 37-1.
سفر، فواد، مصطفی، محمدعلی (1376). هترا ( الحضر ) شهر خورشید. ترجمه نادر کریمیان سردشتی تهران، انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
سلیمی، صلاح، ده پهلوان، مصطفی، داودی، حسین (1397). بررسی گورستان‌های خمره‌ای حاشیه شرقی رودخانه زاب کوچک در شهرستان سردشت، شمال غرب ایران. مطالعات باستان‌شناسی،10 (1)، 1530-135.
سعیدی هرسینی، محمدرضا (1375). بررسی شیوه تدفین در دورة پارت (247 ق.م تا 224م)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رشته باستان‌شناسی، تهران، دانشگاه تربیت‌مدرس (منتشر نشده).
شریفی، عبدالمطلب (1395). معماری گور دخمه‌های نویافته اشکانی وستمین. کنگره تاریخ معماری و شهرسازی استان مازندران، بابلسر، دانشگاه مازندران، 254-242.
شهید زاده، عبدالحسین (1348). گزارش مقدماتی هیئت کاوش‌های علمی باستان‌شناسی گیلان، گزارش شماره 1243- RA. تهران: آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور.
صراف، محمد رحیم (1374). گزارش گمانه‌زنی در کوه رحمت مرودشت. تهران: میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور.
عباس نژاد، رحمت (1401). گزارش کاوش گورستان ولم بهشهر، بیستمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران. تهران: موزه ملی.
عباسی، قربانعلی (1390). گزارش پایانی کاوش‌های باستان‌شناختی نرگس تپه دشت گرگان، تهران، گنجینه نقش‌جهان.
عباسی، قربانعلی (1394). دستاوردهای باستان‌شناسی دشت گرگان بزرگ (ورکان) محوطه بازگیر، تپه پوکردوال، تپه درزی خیل، محوطه پیرامون سد وشمگیر، تپه امامزاده نور (ع)، تپه قلعه خندان، تهران، انتشارات ایران نگار.
علم الهدایی، پروین (1396)، شیوه‌های تدفینی دوره اشکانی، تاریخ‌پژوهی (مجله انجمن علمی تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد)، 19(71)، 92-67.
فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور (1379). چاپ اول، جلد چهارم، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
قدیانی، عباس (1394). تدفین مردگان در ایران از دوره باستان تا پایان قاجاریه. تهران: انتشارات آرون.
قندگر جواد (1382). گزارش مقدماتی کاوش‌های باستان‌شناسی قلعه زهاک (اژدهاک) شهرستان هشترود، آرشیو میراث‌فرهنگی و گردشگری استان آذربایجان شرقی (منتشر نشده).
کام‌بخش فرد، سیف‌الله (1374). معبد آناهیتای کنگاور. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور.
کام‌بخش فرد، سیف‌الله (1377). گور خمره‌های اشکانی. باستان‌شناسی و تاریخ، 1، 3-1.
کاویانی پویا، حمید (1397). بررسی استحکامات مرزی و تدافعی اشکانیان و شگرد آن‌ها در مرزداری، تاریخ اسلام و ایران،28(38)، 136-113.
کیانی، محمد یوسف، مهریار، م. (1365). دیوار دفاعی گرگان. مجله اثر، (2 و 3)، 139-102.
لک، ایرج (1346). گزارش مقدماتی حفاری استخر جان رحمت‌آباد رودبار، گزارش (1256) RA. تهران: آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور.
لک، ایرج (1347). گزارش حفاری قریه رشی رودبار، گزارش (1253) RA. تهران: آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور.
محمدی فر، یعقوب، هژبری نوبری، علیرضا (1383). نگرشی بر آیین تدفین گور خمره‌ای دوران اشکانی در حاشیه غربی زاگرس مرکزی (مریوان)، پیام باستان‌شناس، 1(2)، 40-30.
معصومیان، محمد (1396). گزارش فصل اول کاوش نجات‌بخشی گورستان خمره‌ای زردیان مریوان، آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور (منتشر نشده).
میکائیلی، علی، فیروزی، داور (1395). بررسی شیوه‌های تدفین در گورستان‌های مغان (گرمی) مقارن با عصر اشکانیان، چهارمین کنفرانس بین‌المللی علوم و مهندسی، 12-1.
نعمتی، محمدرضا (1390). بررسی منطقه دماوند در دورۀ اشکانی، رسالۀ دکتری تخصصی، باستان‌شناسی (دوره تاریخی)، دانشکده علوم‌انسانی، دانشگاه تربیت مدرس (منتشر نشده).
نعمتی، محمدرضا، صدرایی، علی (1391). بررسی شیوه‌های تدفین دوره اشکانی در گورستان ولیران دماوند. مطالعات باستان‌شناسی، 2(4)، 121-103.
یاسی، جهانگیر، صراف، محمد رحیم (1345). دومین گزارش هیئت بررسی و گمانه‌زنی منطقه رودبار (عمارلو، رحمت‌آباد رستم‌آباد، رودبار) استان گیلان، گزارش (1233) RA. تهران: آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور.
یاسی، جهانگیر (1345). گزارش هیئت بررسی، حفاری منطقه رودبار، (1232) RA. تهران: میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور.
Basafa, H. (2008). A new perspective on Dambakoh site in southeast Iran. Iranica antiqua, 43, 185-206.
Egami, N., Fukai, S., & Masuda, S. (1966). Dailaman II: The Excavations at Noruzmahale and Khoramrud, 1960. University of Tokyo, Institute of Oriental Culture.
Farjamirad, M. (2015). Influence of social class division on the Sasanian burial ritual. In Broadening horizons (Vol. 4). BAR International Series, 149-153.
Fuki, S., & Matsutani, T. (1980). Halimehjan I, The Excavation at Shahpir 1976. The Tokyo University Iraq-Iran Archaeologicah Expedition, Report 16, Tokyo; the Institute for Oriental Culture, the University of Tokyo.
Haerinck, E. (1975). Quelques monuments funéraires de l'île de Kharg dans le golfe Persique. Iranica Antiqua, 11, 134-167.
Kiani, M. Y. (1982). Parthian Sites in Hyrcania. The Gurgan Plain. Archäologische Mitteilungen aus Iran Berlin, 9, 1-78.
Rahbar, M., Mousavi, A., & Boucharlat, R. (1999). Shushtar: Les tombeaux d'époque parthe de Gelâlak. Les Dossiers d'archéologie (Dijon), (243), 90-93.
Schmidt, E. F. (1957). The Cemetery of Persepolis Spring. Persepolis, II, 117-23.
Sono, T., & Fukai, S. (1968). The excavations at Hassani Mahale and Ghalekuti: 1964. The Tokyo University Iraq Iran archaeological expedition report, 3.
_||_