بررسی و تحلیل وجوه فضل در تفسیرهای عرفانی
محورهای موضوعی : فصلنامه مطالعات قرآنی
مکرم محمدنیا کلیمانی
1
(دانشجوی دکتری گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، زنجان، ایران)
حسین مرادی زنجانی
2
(استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، زنجان، ایران)
محمد حسین صائنی
3
(استادیار گروه ادیان و عرفان دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، زنجان، ایران)
فرهاد ادریسی
4
(دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، زنجان، ایران)
کلید واژه: تفسیر, فضل, محبت, عدل, عرفان,
چکیده مقاله :
فضل، واژه و اصطلاحی دینی- قرآنی و نیز یکی از صفات خداوند است. مفسران و راویان بسیاری به ابعاد گوناگون این مفهوم اشاره کرده‌اند و بر اساس آیات قرآن، کیفیت و نحوه بهره مندی از آن را برشمرده‌اند. در این بین، مفسران عرفانی که نمود فضل الهی را همسو با مسلک صوفیانه خود دیده‌اند، بحث‌های متعددی را بر اساس کتاب الله مطرح نموده‌اند. در این تحقیق، با عنایت به روش توصیفی- تحلیلی، کاربست وجوه فضل در تفسیرهای عرفانی و آراء مفسران، بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که مهم‌ترین وجوه فضل الهی در این آثار عبارت‌اند از 1. برتری دادن که شامل زیربخش‌هایی چون برتری دادن انسان به دیگر موجودات؛ برتری دادن پیامبران بر دیگر موجودات؛ برتری دادن قوم یهود بر دیگر قوم‌ها و برتری مجاهدان بر ترک‌کنندگان جهاد می‌شود 2. رزق و روزی 3. نعمت‌های الهی 4. پاداش الهی که مهم‌ترین آن، رضوان الهی است و 5. توبه. در نگاه مفسران، فضل الهی بر عدل الهی ارجحیت دارد که مبین پیشی گرفتن شفقت حق تعالی بر قهریت اوست.
Elegance is a religious – Quranic term and also one of the attributes of God. Many commentators and narrators have pointed to the various dimensions of this concept and based on the verses of Holy Quran, have enumerated the quality and manner of applying it. Since, mystical interpreters who have seen the manifestation of Divine elegance in line with their Sufi profession have raised several arguments based on the Book of God. In this research, considering the descriptive – analytical method, the application of elegance in mystical interpretations and the opinions of commentators has been investigated. The results of the research show that the most important aspects of Divine elegance in these works are: 1. Superiority, which includes subsections such as the superiority of human over other beings; The superiority of prophets over other beings; The superiority of the Jewish people over other nations and the superiority of the Mujahideen over the abandoners of jihad 2. (daily) portion 3. Divine blessings 4. Divine rewards, the most important of which is Divine Paradise and 5. Repentance. Divine elegance takes precedence over Divine justice from interpreters’ viewpoint, which indicates that the compassion of the Almighty surpasses His power.
قرآن کریم.
ابن عجیبه، احمد بن محمد. 1419ق، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، تحقیق احمد عبدالله قرشی و رسلان زکی و دکتر حسن عباس، قاهره: بی نا.
ابن عربی، محمد بن علی. 1367ش، رسائل، رسالۀ حقیقة الحقایق، ترجمه شاه داعی شیرازی، مقدمه و تصحیح و تعلیقات از نجیب مایل هروی، تهران: مولی.
ابن عربی، محمد بن علی. 1422ق، تفسیر ابن عربی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابن فارس، احمد. 1404ق، معجم مقاییس اللغة، تحقیق و تصحیح از عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن منظور، محمد بن مکرم. 1414ق، لسان العرب، به تحقیق و تصحیح: جمال‌الدین میردامادی، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع- دار صادر.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی. 1408ق، روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
آلوسی، سید محمود. 1415ق، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، به تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت: دار الکتب العلمیة.
جمل، سلیمان بن عمر. 1427ق، الفتوحات الإلهیة بتوضیح تفسیر الجلالین، بیروت: دار الکتب.
حسینی همدانی، سید محمد. 1404ق، انوار درخشان، تهران: کتابفروشی لطفی.
حقی بروسوی، اسماعیل. بی‌تا، تفسیر روح البیان، بیروت: دار الفکر.
دهخدا، علی اکبر. 1377ش، لغتنامه، تهران: دانشگاه تهران.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. 1412ق، المفردات فی غریب القرآن، به تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت: دار القلم.
روزبهان بقلی، روزبهان بن ابی نصر. 2008م، عرایس البیان فی حقایق القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة.
سیوطی، عبدالرحمن ابن بی بکر. 1376ش، ترجمه الإتقان فی علوم القرآن، به قلم سیدمهدی حائری قزوینی، به تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، تهران: امیرکبیر.
فراهیدی، خلیل بن احمد. 1410ق، العین، چاپ دوم، قم: هجرت.
قرشی، سید علی‌اکبر. 1371، قاموس قرآن، چاپ ششم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
قریب، محمد. 1366ش، فرهنگ لغات قرآن، تهران: بنیاد.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن. بی تا، لطایف الإشارات، چاپ سوم، مصر: الهیئة المصریة العامه للکتاب.
کوثری، عباس. 1394ش، فرهنگنامه تحلیل وجوه و نظایر در قرآن، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و معاونت پژوهشی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
کاشفی سبزواری، حسین بن علی. 1369ش، المواهب العلیة، تهران: اقبال.
گنابادی، سلطان محمد. 1408ق، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی. 1403ق، بحار الأنوار، به تحقیق و تصحیح جمعی از محققان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مصطفوی، حسن. 1360ش، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
میبدی، احمد بن محمد. 1371ش، کشف الأسرار وعدة الأبرار، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر.
نخجوانی، نعمت الله بن محمود. 1999م، الفواتح الإلهیة والمفاتح الغیبیة، مصر: دار رکابی.
نووی جاوی، محمد بن عمر. 1417ق، مراح لبید لکشف معنی القرآن المجید، بیروت: دار الکتب العلمیة.
مقالات
موسوی گیلانی، سید جعفر و سید مجتبی موسوی گیلانی. 1398ش، «الگوی تهذیب نفس در قرآن با تکیه بر تفسیر المیزان»، فصلنامه مطالعات قرآنی دانشگاه آزاد اسلامی جیرفت، سال دهم، شماره40، صص 448-421.
موسوی، مریم. 1390ش، «مفهوم‌شناسی فضل در قرآن و روایات»، ماهنامه مبلغان، شماره 149، صص 86-71.
_||_
Holy Quran.
Ibn Ajiba, Ahmed bin Muhammad. 1419 BC, Al-Bahr Al-Madid in the Interpretation of the Holy Qur’an, investigated by Ahmed Abdullah Qurashi, Raslan Zaki and Dr. Hassan Abbas, Cairo:
Ibn Arabi, Muhammad bin Ali. 1988, Rasa’il, Risalat Haqiqat al-Haqiqat, translated by Shah Da’i Shirazi, introduction, correction and comments by Najib Mail Haravi, Tehran: Mola Press
Ibn Arabi, Muhammad bin Ali. 1422 BC, Tafsir Ibn Arabi, Beirut: House of Revival of Arab Heritage.
Ibn Faris, Ahmed. 1404 BC, Dictionary of Language Measures, Edited and Corrected by Abd al-Salam Muhammad Harun, Qom: Islamic Information Office.
Ibn Manzur, Muhammad bin Makram. 1414 BC, Lisan Al-Arab, Edited and Corrected by: Jamal Al-Din Mirdamadi, Beirut: Dar Al-Fikr for Printing, Publishing and Distribution - Dar Sader.
Abul Fotouh Razi, Hussein bin Ali. 1408 B.C., Rawd al-Jinan and the Spirit of Heaven in the interpretation of Holy Quran, Mashhad: Baniyad Pazhoohesh Eslami (Islamic research foundation) Astan Quds Razavi.
Alusi, Seyed Mahmoud. 1415 BC, The Spirit of Meanings in the Interpretation of HolyQuran, edited by Ali Abdel Bari Attia, Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyya.
Jamal, Suleiman bin Omar. 1427 BC, The Divine Conquests with Clarification of the Interpretation of Al-Jalalain, Beirut: Dar Al-Kutub.
Hosseini Hamedani, Syed Muhammad. 1404 BC, Anwar Derakhshan, Tehran: Kitab Farooshi Lotfi.
Haghi Berosovi, Ismail. Beta, interpretation of the spirit of the statement, Beirut: Dar Al-Fikr.
Ragheb Isfahani, Hussein bin Mohammed. 1412 BC, Vocabulary in the Ghareeb of Holy Quran, edited by Safwan Adnan Daoudi, Beirut: Dar Al-Qalam.
Rozbhan Bakli, Rozbhan bin Abi Nasr. 2008 AD, Arayes al-Bayan fi Haqiqat al-Quran, Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyya.
Siouti, Abd al-Rahman Ibn Bi Bakr. 1997, Translation of Perfection in the Sciences of Holy Quran, by Seyyed Mahdi Haeri Qazvini, with the correction of Muhammad Abul-Fadl Ibrahim, Tehran: Amir Kabir.
Farahidi, Khalil bin Ahmed. 1410 B.C., Al-Ain, Qom: Hijrah.
Qureyshi, Abdul Karim bin Hawazin. Lataif Al-Asharat, Egypt: The Egyptian General Book Organization.
Kawthari, Abbas. 2015, Farhangname analysis of faces and analogies of Holy Quran, Qom: An Islamic Reporting Book of the Seminary of Qom, Islamic Farhang.
Kashifi Sabzwari, Hussein bin Ali. 1990, Al-Mawaheb Al-Aliya, Tehran: Iqbal.
Gonabadi, Sultan Muhammad. 1408 BC, Interpretation of the Statement of Happiness in the Places of Worship, Beirut: Al-Alamy Publications Foundation.
Majali, Muhammad Baqer bin Muhammad Taqi. 1403 BC, Bihar Al-Anwar, edited and corrected by two investigators, Beirut: House of Revival of Arab Heritage.
Mostafawi, Hassan. 1360 A.M., The Investigation into the Words of the Noble Qur’an, Tehran: Pengah, translation and publication of a book.
Mebdi, Ahmed bin Mohammed. 1371AM, Uncovering the Secrets and the Several of the Righteous, Tehran: Amirkabir.
Nakhjavani, Nematullah bin Mahmoud. 1999 AD, The Divine Conquests and the Unseen Keys, Egypt: Rakabi House.
Novi Jawi, Muhammad bin Omar. 1417 BC, Marah Labid le Kashf e Ma’ni Holy Qur’an, Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyya.
Articles
Mousavi Gilani, Seyed Jafar and Seyed Mojtaba Mousavi Gilani. 1398, "The model of self-purification in Holy Quran based on the interpretation of Al-Mizan", Quarterly Journal of Quranic Studies, Islamic Azad University of Jiroft, Year 10, No. 40, pp. 421 – 448.
Mousavi, Maryam 1390, "The Conceptology of Grace in Holy Quran and Traditions", Monthly of Preachers, No. 149, pp. 71-86.