ابن سینا و هراس از مرگ تصحیح یک اشتباه در باره تک‌نگاری منسوب به ابن سینا

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه امام صادق علیه السلام، تهران، ایران

چکیده

مسئلة هراس از مرگ یا اضطراب مرگ یکی از مسائلی است که  از یک‌سو در تاریخ فلسفه و از سوی دیگر، در تاریخ و اخلاق پزشکی مورد توجه اندیشمندان قرار گرفته است. از دوران گذشته علاوه بر آثار ادبی و نگاه‌های اسطوره‌ای منعکس‌شده در داستان‌ها و نمایشنامه‌ها و متون عرفانی و گنوسی، فیلسوفان نیز نتایج اندیشه‌ورزی خود را در این خصوص در آثار فلسفی منعکس کرده‌اند. در یونان باستان، در کنار اندیشه‌ورزی‌های سقراط و افلاطون، اپیکوری‌ها و رواقی‌ها نیز در فلسفه‌ورزی در زمینه هراس از مرگ سهم به‌سزایی داشته‌اند. در جهان اسلام نیز اندیشمندانی همچون محمد زکریای رازی و ابوعلی مسکویه و ملاصدرا در این‌باره سخن گفته‌اند. امّا در این میان، تنها تک‌نگاری موجود در زمینة هراس از مرگ که به نحوی تفصیلی بدین موضوع می‌پردازد، منسوب به بوعلی سینا است. از این رساله که در مجموعه رسائل ابن‌سینا به طبع رسیده و به فارسی نیز ترجمه شده با نام‌های «الشفاء من خوف الموت ومعالجة داء الاغتمام» و «دفع الغمّ من الموت» یاد شده است.ابن‌سینا هم فیلسوفی برجسته، هم یکی از بزرگترین پزشکان دورة اسلامی است که شایستة نظر‌ورزی در خصوص این مسئلة مرزی میان فلسفه و پزشکی است؛ ازاین‌رو، محققان پس از وی و به‌ویژه پژوهشگران معاصر ارجاعات بسیاری به نگاشتة او داشته‌اند. با توجه به فراوانی ارجاع محققان معاصر بدین رساله به نام ابن سینا از یکسو، و تردید برخی پژوهشگران در انتساب آن از سوی دیگر، پژوهشی دربارة نویسنده رساله صورت گرفت. با بهره‌گیری از پژوهش‌های پیشین و برخی دلایل متن‌شناختی دیگر روشن می‌شود که این رساله در اصل بخشی از کتاب تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق ابوعلی مسکویه استکه به اشتباه به ابن‌سینا نسبت داده شده. این انتساب به‌دلیل اشتباه ناسخان، به‌سهو یا به‌عمد رخ داده است. پس از بررسی وجوه مختلفی که به این اشتباه انجامیده است، انتساب این رساله به ابن‌سینا نفی و صحت انتسابش به مسکویه اثبات می‌شود.  

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Did Ibn Sina Write a Monograph About the Thanatophobia?

نویسنده [English]

  • Hamed Arezaei
Assistant Professor of Imam Sadiq University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Throughout history, the fear of death or thanatophobia has preoccupied philosopher’s ideas and medical issues and ethics. Since ancient times, philosophers have expressed their ideas about death and fear of dying in their books, alongside literary texts, stories, mystical and gnostic texts. In ancient Greece, in addition to Socrates and Plato, the Epicureans and Stoics played an important role in philosophizing death and thanatophobia. In the realm of Islamic philosophy, thinkers like Muhammad ibn Zakariyyā al-Rāzī (Rhazes), Abū ʿAlī Miskawayh, and Mulla-Sadra have commented on death and thanatophobia. Nevertheless, the only monograph which deals with death and death anxiety in detail is Philosophical Approaches to Thanatophobia and its Treatments, the authorship of which is attributed to the great philosopher and physician of the Islamic world, Avicenna. The work, which is published in the collection of Avicenna’s treatises, has been translated under different titles. As an eminent philosopher and competent physician, Avicenna has aptly philosophized death and thanatophobia, the authenticity has been acknowledged by the numerous references scholars and academicians have made to the work. However, the work, as this study suggests, is wrongly attributed to Avicenna. This treatise is, originally, a part of Abū ʿAlī Miskawayh’s Tahdhīb al-Akhlāq wa Taṭhir al-Aʿaraq (Refinement of character and purification of dispositions), wrongly attributed to Avicenna, whether intentionally or inadvertently. Examining different aspects of this wrong attribution, this study textually demonstrates that the treatise is written by Miskawayh.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ibn Sina
  • Thanatophobia (death anxiety)
  • Abū ʿAlī Miskawayh
  • Avoiding the grief of death
  • Healing from the Thanatophobia and Treating Death Anxiety Disorder
  • Tahdhib al'Akhlaq wa Taṭhir al'Araq
‏‫ ابن‌سینا، حسین بن عبدالله(۱۳۷۳)، رسائل ابن‌سینا، قم، بیدار.
‏‫ ــــــــــــــ(۱۹۵۳م)، رسائل ابن‌سینا، تصحیح حلمی ضیاء اولکن، استانبول، دانشکده ادبیات استانبول.
‏‫ ــــــــــــــ(۱۸۹۴م)، رسائل الشیخ الرئیس أبی‌علی الحسین بن عبدالله بن‌سینا فی أسرار الحکمة المشرقیة، تصحیح میکائیل یحیى مهرن، لیدن، مطبع بریل.
‏‫‏‫‏‫ ــــــــــــــ(۲۰۰۵م)، القانون فی الطب، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
ــــــــــــــ(۱۳۷۱)، المباحثات، تصحیح محسن بیدارفر، قم، بیدار.
آذرشب، فرشته(۱۳۸۳)، «ابوعلی مسکویه ـ زندگی و آثار»، کیهان فرهنگی، تهران، دوره214، شماره21، ص38ـ41.
‏‫آزادی، محمود؛ کلانتر کوشه، سیدمحمد(۱۳۹۵)، «اضطراب مرگ از دیدگاه ابن‌سینا و الیس: رهیافتی مقایسه‌ای ـ التقاطی»، اندیشه نوین دینی، دوره12، شماره47، ص59ـ72.
‏‫‏‫اسعدی، علیرضا(1395)، «ملاصدرا و مسئله مرگ»، نقد و نظر، دوره21، شماره81، ص92ـ123.
‏‫افلاطون(۱۹۹۴م)، أفلاطون ـ المحاورات الکاملة، ترجمه شوقی داود تمراز، بیروت، الأهلیة للنشر والتوزیع.
‏‫ ــــــــــــــ(۱۳۶۶)، دوره آثار افلاطون، ترجمه محمدحسن لطفی و رضا کاویانی، تهران، خوارزمی.
‏‫ ــــــــــــــ(۲۰۰۱م)، محاورات أفلاطون، ترجمه زکی نجیب محمود، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب.
‏‫اکبری، رضا(۱۳۸۸)، «تصویر زندگی پس از مرگ در فلسفة ابن‌سینا»، فلسفه و کلام اسلامی، دوره 42، شماره 1، ص11ـ28.
‏‫ آل‌بویه، علیرضا؛ گودرزی، مریم(۱۳۹۶)، «سقط جنین و استدلال آغاز فعالیت مغز»، نقد و نظر، دوره 22، شماره 87، ص63ـ83.
‏‫امید، مسعود(۱۳۹۲)، «تخفیف و تسکین هراس از مرگ»، اطلاعات حکمت و معرفت، دوره8، شماره9، ص29ـ34.
بندر، عقیل(۱۴۲۹هـ)، «القضاء والقدر: دراسة مقارنة بین الفلسفة وعلم الکلام الإمامی، المنهاج، شماره51، ص167ـ183.
‏‫‏‫پایروند ثابت، فریبا(۱۳۸۸)، «ابوعلی مسکویه»، کتاب ماه علوم و فنون، دوره3، شماره32، ص81ـ87.
‏‫جهانبخش، جویا(۱۳۹۷)، «اخلاق ناصری در کهن‌جامه‌ای تازی؛ یادداشتی با شادمانگی انتشار کتابی ارزنده»، آینه پژوهش، دوره 29، شماره6، ص87ـ100.
حاجی منفردنژاد، مهدیه؛ حیدری، مجتبی(۱۳۹۳)، «مرگ از دیدگاه طب سنتی ایران با تأکید بر آثار علامه قطب‌الدین شیرازی»، تاریخ پزشکی، دوره6، شماره19، ص167ـ184.
‏‫حسینی، سید عباس(۱۴۱۴هـ)، «الجذور الفلسفیة للفکر المثالی»، التوحید، شماره67، ص171ـ182.
حسینی طهرانی، سید محمدحسین(۱۴۲۷هـ)، معاد شناسی، مشهد، علامه طباطبائی.
‏‫حقیقی، آیت‌الله؛ زمانی، مهدی؛ صادقی، افلاطون؛ مؤمنی، ناصر(۱۳۹۷)، «جستجوی معنای زندگی در اندیشة ابن‌سینا و ابن‌عربی دربارة مرگ و معاد»، الهیات تطبیقی، دوره9، شماره20، ص1ـ14.
‏‫حکیمی، محمد رضا(۱۳۷۷)، «معاد جسمانی در حکمت متعالیه»، خردنامه صدرا، شماره14، ص5ـ10.
‏‫خفاف، حامد(۱۴۲۰هـ)، «مسکویه ومنهجه فی الکتابة التاریخیة»، المنهاج، شماره16، ص127ـ152.
‏‫رحیمیان، سعید(۱۳۸۸)، «ترجمه و شرح رساله رهایی از هراس مرگ ابن سینا»، چکیده عقل ناب: مقالات و گفتگوهایی درباره ابن‌سینا، به اهتمام مسعود رضوی، همدان، بنیاد علمی و فرهنگی بوعلی سینا.
دانش‌پژوه، محمدتقی(۱۳۳۹)، نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده ادبیات، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دوره7، شماره8، ص526ـ527.
درایتی(۱۳۹۴)، فهرستگان نسخ خطی ایران، تهران، کتابخانه ملی ایران.
‏‫‏‫دیانی، محمود(۱۳۹۶)، «شیوه‎های معالجه مرگ‌هراسی در فلسفه اسلامی با تأکید بر آراء ابن‌سینا»، [دانشگاهی]. ‪https://rms.umz.ac.ir/~dayyani/ViewResearch.aspx?ResearcherID=45594‎‏‫
رازی، محمد بن زکریا(۱۹۷۸م)، الطب الروحانی، قاهره، مکتبة النهضة المصریة.
‏‫ــــــــــــــ(۱۴۰۸هـ)، المنصوری فی الطب، تصحیح حازم بکری صدیقی، قاهره، المنظمة العربیة للتربیة والثقافة و العلوم، معهد المخطوطات العربیة.
‏‫رحیم‌پور، فروغ‌السادات؛ زارع، فاطمه(۱۳۹۲)، «فرجام نفوس انسانی پس از مرگ بدن در اندیشه ابن‌سینا، سهروردی و ملاصدرا»، انسان پژوهی دینی، دوره10، شماره29، ص109ـ134.
‏‫زینالی، پوران(۱۳۸۹)، «رساله در ترس از مرگ، از ابو علی مسکویه»، گزارش میراث، دوره دوم، شماره39، ص22ـ27.
‏‫سزگین، فؤاد(۱۳۸۰)، تاریخ نگارش‌های عربی، ترجمه کیکاوس جهانداری، سرویراستاری احمدرضا رحیمی ریسه، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
‏‫سلمان‌پور، حمزه؛ عباسی، مهدی؛ عیسی‎زادگان، علی؛ قاسم‌زاده علی‌شاهی، ابوالفضل(۱۳۹۱)، «رابطة سوگیری مذهبی و صفات شخصیتی با وسواس مرگ»، پژوهش‌های نوین روانشناختی، دوره7، شماره26، ص65ـ88.
‏‫سلیمانی، فاطمه(۱۳۸۷)، «ترس از مرگ با تکیه بر دیدگاه ابن‌سینا و ملاصدرا»، حکمت سینوی، دوره12،شماره40، ص75ـ101.
‏‫شایان‌فر، شهناز؛ مقدم للکلو، زهرا(۱۳۹۴)، «تبیین وجودی مرگ از دیدگاه ابن‌سینا و ملاصدرا»، پژوهش‌های هستی‌شناختی، دوره4، شماره8، ص39ـ56.
‏‫شجاری، مرتضی(۱۳۹۰)، «سعادت و رابطه آن با معرفت و عبادت از دیدگاه ابن‌سینا»، پژوهش‌های فلسفی، دوره5، شماره8، ص59ـ91.
‏‫شه‌گلی، احمد(۱۳۹۱)، «علت مرگ از دیدگاه ابن‌سینا و ملاصدرا»، آینه معرفت، دوره10، شماره31، ص95ـ118.
‏‫شیخو، لویس(۱۹۰۸م)، «رسالة فی الخوف من الموت وحقیقتة وحال النفس بعده لأحد فلاسفة المسلمین»، مجلد المشرق، شماره 11، ص839ـ844.
‏‫صادقی، مسعود(۱۳۸۷)، «صورت‌بندی فلسفی مسئلة مرگ»، رهنمون، شماره27ـ28، ص5ـ18.
‏‫‏‫طوسی، نصیر‌الدین محمد(1356)، اخلاق ناصری، به کوشش مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، خوارزمی.
عارفی، محمد اسحاق(۱۳۸۴)، «مرگ و بقای نفس: نقد و بررسی دیدگاه ابن‌سینا، سهروردی و ملاصدرا»، الهیات و حقوق، سال5، شماره5، شماره پیاپی18، ص51ـ72.
‏‫علایی رحمانی، فاطمه؛ حسن‌زاده، مهری(۱۳۹۲)، «واکاوی مفهوم ترس با تکیه بر نوع ضد ارزشی آن در قرآن»، معرفت اخلاقی، دوره4، شماره1، شماره پیاپی13، ص55ـ74.
‏‫عیسی‌زادگان، علی؛ سلمان‌پور، حمزه؛  قاسم‌زاده، ابولقاسم(۱۳۹۱)، «رابطه صفات شخصیتی، جهت‌گیری مذهبی و وسواس مرگ: آزمون یک الگوی علّی»، روان‌شناسی و دین، دوره5، شماره2، ص67ـ82.
غلامی، طاهره(1396)، «معاد از دیدگاه ابن‌سینا»، اسفار، دوره3، شماره5، ص7ـ21.
‏‫فرامرز قراملکی، احد؛ همتی، حیدر(۱۳۸۷)، «چیستی و انواع مرگ از دیدگاه ابن‌سینا و ملاصدرا»، رهنمون، شماره27ـ28، ص19ـ40.
‏‫‏‫قنواتی، جورج شحاته(۱۹۵۰م)، مؤلفات ابنسینا، قاهره، دارالمعارف.
کاشفی، محمد رضا(۱۳۹۰)، «کلام و عقاید: حقیقت مرگ»، مکاتبه و اندیشه، شماره39، ص123ـ138.
‏‫کدیور، محسن(۱۳۷۱)، «فهرست آثار ابن‌سینا»، معارف، دوره9، شماره 26، ص78ـ110. ‏‫
کمپانی زارع، مهدی؛ پنج‌تنی، منیره(۱۳۹۲)، «دفتر ماه: مرگ اندیشی و مرگ آگاهی»، اطلاعات حکمت و معرفت، سال8، شماره9، ص6ـ10.
‏‫گیلانی، نظام‌الدین احمد (۱۳۸۶)، «گنجینه مخطوطات: رساله منافع موت»، اطلاعات حکمت و معرفت، تصحیحآزاده کرباسیان و محمد کریمی، دوره2، شماره10، ص58ـ60.
‏‫متقی، حسین(۱۳۸۴)، «بازنگاری فهرست نسخه‌های خطی»، میراث شهاب، دوره11، شماره3، ص103ـ162.
‏‫محمد، یحیی(۱۴۲۵هـ)، «حقیقة المعاد فی الفکر الفلسفی العرفانی»، المنهاج، دوره9، شماره35، ص9ـ64.
‏‫مرعشی نجفی، سید محمود(۱۳۸۲)، «سفرنامه ابوظبی»، میراث شهاب، دوره9، شماره33، ص159ـ168.
‏‫مسکویه، ابوعلی(۱۹۶۶م)، تهذیب الأخلاق، تصحیح قسطنطین زریق، بیروت، الجامعة الأمریکیة(AUB).
‏‫ــــــــــــــ(۲۰۱۱م)، تهذیب الأخلاق وتطهیر الأعراق، تصحیح عماد الهلالی، بغداد ـ بیروت، منشورات الجمل.
‏‫منصف، اسماعیل؛ ضمیری، محمد‌رضا؛ بطحایی، سید‌حسن؛ اژدر، علی‌رضا(۱۳۹۵)، «تحلیل و بررسی شقاوت حقیقی از منظر ابن‌سینا»، آیین حکمت، دوره8، شماره27، ص173ـ199.
‏‫‏‫موسوی، میرمحمود(۱۳۷۹)، «نسخه‌های خطی ابن‌سینا»، میراث شهاب، دوره6، شماره19، ص87ـ99.
‏‫موقر، مجید(۱۳۳۲)، «از گفتار اپیک تتوس: ترس از مرگ»، مهر، دوره9، شماره6، ص259ـ260.
‏‫مهدوی، یحیی(۱۳۳۳)، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، تهران، دانشگاه تهران.
نجم‌آبادی، محمود(۱۳۵۲)، «مؤلفات و مصنفات طبی ابن‌سینا(دنباله مقاله اول)»، هنر و مردم، شماره128، ص8ـ14.
‏‫یثربی، سید یحیی(۱۳۸۰)، «مرگ و مرگ‌اندیشی»، قبسات، دوره6، شماره19، ص111ـ125.
 
Azadpur, Mohammad. (2020), Analytic Philosophy and Avicenna: Knowing the Unknown, London, England:Routledge.
Carus, Titus Lucretius. (1994), On the Nature of the Universe, London, England:Penguin Books.
DeGrazia, David. (2017). The Definition of Death. In E. N. Zalta (ed.), (E. N. Zalta, ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2017). Metaphysics Research, Stanford, USA: Stanford University.
Edwards, Paul. (1967). The Encyclopedia of Philosophy. New York City, United States: Macmillan.
Irannejad, Shahrzad. (2016), Theorization of Death in Avicennaís Canon of Medicine. Presented at the Interdisziplinärer Arbeitskreis “Alte Medizin”, Johannes Gutenberg-Universität Mainz.
Lameer, Joep. (2015). The Arabic Version of Ṭūsī’s Nasirean Ethics: With an Introduction and Explanatory Notes. Leiden, Netherlands: Brill.
Luper, Steven. (2019). Death. In E. N. Zalta (ed.), (E. N. Zalta, ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2019). Metaphysics Research, Stanford, USA: Stanford University.
May, Todd. (2009). Death (1 edition). London, England: Routledge.
Motto, Anna Lydia. (1955). Seneca on Death and Immortality 50(4 (Jan.), p.187-189
Nietmann, William D. (1966), Seneca on Death: The Courage To Be or Not To Be. International Philosophical Quarterly, p.81–89.
Russell Noyes Jr. (1973), Seneca on Death, Journal of Religion and Health, 12, p.223-240
Stephens, W. O. (2014), Epictetus on Fearing Death: Bugbear and Open Door Policy, Ancient Philosophy, p.365–391.